#Abbaa _#jiffaar

𝐀𝐛𝐛𝐚𝐚 𝐉𝐢𝐟𝐚𝐚𝐫 𝐈𝐈

➊. Maqaan Isaanii Muhammad bin Daawud Jedhama.

➋. Nama Gaafa Ummanni Oromoo Dukkana Keessa Ture Mootummoota Addunyaatiin Wal Barsiise.

➌. Dhiira Dachii Biyya Isaa Bira Dabree Dachii Arabootaa Irratti Mana Rabbii Ijaarsise.

➍. Goota Itoophiyaa Keessatti Oromoon Mootummaa Ta’uu Akka Danda’u Barsiise.

➎. Nama Seenaa Oromoo Fi Islaamaa Keessatti Faana Dhiifatee Deeme.

➏. Mootii Qaroominaan Beekkamu. Gaafa Mootonni Habashaa Miila Qullaa Yaatu, Nama Silipperii Hojjachiise.

➐. Mootii Gaafa Ummanni Oromoo Lafarraa Duguugama Turetti, Haadha Manaa Hedduu Fuudhuun Karaa Ittiin Revive Godhan Barsiise.

➑. Mootii Jireenya Ummata Isaatii Fi Biyya Isaa Jijjiire.

#Dirre_#dhawaa

Dirree dhawaa. 

             ----------

Jecha Daha ykn dhawa ( dhawaa ) jedhu kana galmeen jechootaa  ( English- borana world list ) ykn vencent G. Stegmen kitaaba isaa keessatti jecha dubbachuu ykn waa himuu jedhuun hiikee jira. Bifa wal fakkaatuun fakkeenyaaf:- oromoon booranaa Haasawa isaanii  keessatti " Abaluu maal dhahata ? Jedhu,  oromoo booranaa qofaa mitti , naannoo harargetti yeroo hedduu  " gurbaan maal dhawachaa deema ? ykn qaallichi maal dhawata ?

Jedhu, kana jechuun maal dubbachaa deema 

Ykn maal jedha jechuu barbaadaniitii.

               Magaalaa dirree dhawaa keessatti,

Dirreen dhaha' ykn dhawaa  iddoo Amma dachaatuu irraa kaassee hamma ganda gaaraa jiru kana gubbaa  hoggaa tahu  oromoonni afran Qalloo iddoo kana maaliif lafa dhawaatiif filatan kan jedhuuf yaada bal'aa kaasuun ni dandahama. Haa tahu malee  qulqullina samiitiifi  Ripha lafaa ( Altitude) qofa laaluun iddoon kun hojii dhahatiif mijaa'a akka tahe salphatti hubbachuun ni dandahama. Kana qofaa mitii,

Dirreen tan gubbaa dhaabbachuun  wal qaxxaamura urjilee daawwachuun  hedduu mijaa'aadha.

              Irra caalaa dirree tana lafa dhawaatiif mijooytuu kan godhe dhaloota ji'aa handaara fugug keessatti ( moon under Horizon) arguudhaaf salphaadha.

        Magaalaa dirree dhawaa keessatti,waqtii afran jechuun birraa; bonna, ganna fi badheessa  keessa  Aduun sadarkaa ykn digrii adda addaatiin baati. Kanaan wal qabatee 

tulluu fi gaarreen adda addaa moggaasa 

Gara garaa qaban.

    Fakkeenyaaf guyyaa Arr'aa, galgala  kana, magaalaa dirree dhawaa bakka magaalaa ykn dachaatuu jedhamtu keessa dhaabbachuun  kallattii bahaa  digrii  67°  irratti         

Ji'a  Adeessaa  dhibba irraa harka 87.7 %  arguu ni dandeessa.  Noonnoo kanatti  Amajjii 7 irraa kaassee hamma 14tii guutuu guutuutti 

Ji'ini kan Goobanu taha. bara 2023, Ji'a Bittoteessaa ,

Guyyaa 21 irraa kaassee naannoo kanatti  badheessi kan eegalu hoggaa tahu harargee keessatti  iddoon hedduuun dur irraa kaassee Rooba badheessaa yeroo kana argachuun beekaman.... galgala kana keessa,  akka lakkooysa itiyoophiyaatti sa'aa 12: 20 irratti 

Plaaneeiii venus ,Saturn galgala sa'aa 2: 53 irratti samii magaalaa dirree dhawaa irratti arguu ni dandeenya .

#Hiikaa_Maqaa#Gosoota ilmaan #Baareentummaa.

#Hiika Maqaa #Gosaa

★******************-****************★

#Baareentuu=Jiraattoota  warra bahaa kara aduun bariituun jiraatan jechuudha.

#Walloo=Waloo jechuudha, Walee, Tokkummaa jechuudha.

#Raayyaa = Raayyaan gurmooftuu, Loltuu, humna jechuudha.

#Kaarrayyuu= Kaarra Hayyuu Beektoota hayyoota Aadaaf duudha isaanii jabeessanii jajjabduu jechuudha.

#Waayyyuu: Waayyuun Kabaja jechuudhaa.

#Murawwaa = kan namatti tolu, Kan haasooyni isaa mi'aawu jechuudha. 

#Ituu = itiitaa, tasgabaawaa, beekaa namaa jechuudha.

#Baabboo = Kan Abbaa Fakkaatu, ykn kan hiiriira duraarra jiru jechuudha.

#Gaadullaa = Kan loon horsiifattu, Carraaqataa, ykn ka gadaaf duule jechuudha. 

#Galaan = Galaana, ykn ka Heeraan deemu, Kan waa adda galchu jechuudha.

#Algaayyo = Kan alaaf gahan, kan diinaaf gahan, ka ofiif gahu jechuudha.

#Qaalluu = Qajeelchaa, Gargaaraa, Masoo ofii jechuudha. 

#Waayyee = Injifataa, kan boochissu, kan kuffissu, kan waa tiiysu jechuudha. 

#Arroojii = Arjaa, ykn kan dafee dhaqqabu ykn nama dafee aaru jechuudha. 

#Addaayyoo = Saafii, Adii , Qulqulluu namaa jechuudha. 

#Gaamoo = Gammachuu kan qabu,bashaasha namaa, ykn warra gamtaa qabu jechuudha. 

#Baaye = turee dhufaa ykn Ba'eessa namaa jechuudha"

Link:- website

Mikysultan.blogspot.com

#Goota #Imam Yesuf_ #AbbaaMarchaa

Goota Imam Yasuf,( Abba Marchaa)

 #Aba Marcha Baxi#

***************★★★****************

/bymakinsulatn Wallo/.....

Gootni imam yesuf abba marchaa kan dhalate walloo baatee naannoo garfaatti yeroo ta'u, Ammas nama jabaa samaa gaadullaan qabdu keessaa tokko.

 Yeroo mootumma hayilasillase sani hanga mootummaa dargiitti goota beekamaaf sodaatamaa ture.

Abbaan "marchaa" maqaa farda  isaati yoo ta'u, dur goonni maqaa farda isaanitin waamamu turani.

Goonni imam yesuf abba marchaa goota yeroo hayilasillaasee mootii bulchaa  walloo qaalluu hanga warra himanootti bulchaa tureedha.

Ammas naannoon Affaarii magaalaa baatee jala bulaa turte magaalaa guddoo Awsaa taatee bulchaa turte. Affaaronni oromoota walloo jala bulaa turani. 

Ammas yeroo hayila sillaase san waraanni warra somaalota gosoota iisaa fii  affaari daran hamaa waan tureef affaaronni baqatanii naannoo baatee qubatanii jiraachaa  turani.

waraanni Somaale gosoota 'isaa' baayyee cimaa waan tureef affaar gara oromoota wallootti dheessaanii jiraachaa turani. 

Goonni Imam Yesuf Abbaa marchaa waraana isaa garfaaf waayyuu, qaalluu  ammas affaaroota of jalatti hirirsuudhaan  waraana somaalota gosoota isaa waliin godhee hanga lafa jabuutii magaalaa  "dikel" jedhamtutti waraana godheen  injifatee galee jira.

Ummanni affaari Maqaa isaatin dhaadataa  turani, Nuti ilmaan abbaa marchaati/ Abba marcha Baxi/ jechaa dhaadatu ture. 

Gootummaa isaatin  itti geeraru ture.

Hiriyyaan ISaa yeroo Sanii Umaree Muhee ture. Umaree Muhee Enyu?

Goota Umaree Muhee

************************************

Gootni Umaree muhee kan dhalte walloo baataa garfatti yoo ta'u ummata biratti goota kabajamaaf jaalatamaa ture.

ummanni naannoo baatee garfaa waayyuu maqaa umaree muheetin dhaadatu "Dhufte Ijoolleen Baatee Gudfisaan Umaree" jechaa dargoof dubareen maqaa isaatin dhaadachaa taphatu.

Umaree muhee goota ija barbadaa diinaaf gadin jenne ture. 

Suuraa isaa argachuu hin dandeenye yoo argame ka umaree muhee akkuma arganneen maxxansina seenaa guutuu isaa wajjiin.

#imam yesuf/Abba Marcha/#ኢማም የሱፍ_አባ መርቻ።

#ጀግና ኢምም የሱፍ(አባ መርቻ)
#imam Yesuf (Abba Marcha)
#አፋሮች የምሟገሱበት፣አባ መርቻ ( ኢማም የሱፍ)
---------------------------***---------------------------
     √*Abba _Marcha Baxi -- *

/By Makin Sultan Wallo/
ኢማም የሱፍ አባ መርቻ፣ በ ወሎ ክፍለ ሀገር፣ በባቲ ወረዳ ገርፋ ተወላጅ ስሆን። በ ገርፋና ዋዩ እስከ ወረ ሕመኖ ሀገር ገዢ ነበረ፣ በ ንጉስ ሀይለስላሴ ግዜ፣ኢማም የሱፍ በፈረሰቸው ስም አባ መርቻ ተብሎ ይጠሩ ነበረ። አባ መርቻ በጣም ጀግና ሀይለኛ ለማንም የማይበገሩ ጀግና የወሎ ሰው ነበሩ።አፋሮች የ አባ መርቻ ልጆች ነን እየሉ በ ስሙ  ይጠረሩበት ፣ይሟጋገሱበትነበረ። አባ መርቻ ፣በ ንጉሰ ሀይለስላሴ ግዜ የ ሶማሊ ጎሳ የሆኑት ኢሳዎች አፋሮችን ያስቸገሩ ስለነበረ። አፋሮች ወደ ባቲ መጥቶ ይኖሩ ነበረ።
አባ መርቻ የወሎ ባቲ ኦሮሞ ገራፋ ዋዩን፣አፋሮችንም  ጦር አሰልፎ  እስከ ዲኬል የምትባል ከተማ  ጅቡቲ ኢሳ ጎሳዎች ጋ ተዋግቶ ድል አድርጎ የተመለሰ ጀግና ነበረ። አፋሮች ለዚያ ነው፣ ኢማም የሱፍ እንደ አባት አድርጎ  ኣፋሮች የ አባ መርቻ ልጆች ነን እየሉ በ ገጠር ጫውታ ሙገሳ ላይ በሱ የምሟገሱበትና የምጫወቱት ፣የ አባ መርቻን ጀግንነት ስለምያውቁና ስለዩ ነው።
የ ኢሳ ጎሳ ሶማሊ ጦር አባ መርቻ ጦር በዚህ ገብቷል ከተባለ በጣም ይፈሩ ነበረ። ኢማም አባ መርቻ ቀጭን ሀይለኛ ለማንም የማይበገሩ፣ የወሎ ባለባት ሀገር ገዢ ነበሩ። በነ ኢማም የሱፍ ግዜ በጣም ጀግና እሳት የላሱ ጎደኞችአብሮት ነበሩ፣ ለምሳሌ የባቲ ሰው በስሙ የምሟገስበት ጀግና ኡመሬ ሙሄ የምባል ጀግና የባቲ የገርፋ ሰው ነበረ።የባቲ ሰው ጫውታ ላይ የአመሬን ጀግንነትን ስገልፅ /dhufte ijoolleen baatee guddusaan umaree/ እያሉ በስሙ ይሟገሱበታል። ትርጉሙ መጣ የባቲ ልጅ ጀግና የ ኡመሬ ትውልድ፣ልጅ ማለት ነው። አፋሮች ጭምር በባቲ ኦሮሞ ጀግኖች እኛ አባ መርቻ ልጆች እያሉ ራሰቸውን በጀግና ስምበ አባ መርቻ ኢማም የሱፍ ይጠሩ ነበረ።
ባቲ የዚያን ግዜ፣ ወሎ ክፍለ ሀገር አውሳ አውራጃ ነበረች፣የ ወሎ ጥንት ከተማና የአፋር ዋና ከተማ ነበረች። አፋሮች በባቲ ስር ይተዳደሩ ነበረ። ዋና መስርያ ቤተቸው አሳይታ ነበረ።

»|*|«  ኢማም የሱፍ  አባ መርቻ»|*|«   (( ገ ር ፋ  ))

= ኢጆሌ ገርፋ  ፣ የጦር መድሃኒት =

= እንኳን  ቀንና  ፣ ይዋጋል ሌሊት  =

:

= ጀግናው ሲጋልብ ፣   በላይ ፈረሱ  =

= አስደሳች   ነበር   ፣ ግርማ ሞገሱ =

:

= ግርማው አስፈሪ ፣ የዳልግ አንበሳ =

= ኢማም የሱፍ ነው ፣  የ ማ ይ ረ ሳ =

by #miky sultan_wallo

by #miky sultan_
Website:-https://mikysultan.blogspot.com/?m=1
Youtube gallee subscribe haa goonu.
https://youtube.com/channel/UC28cmklQecQdOikbnwfG8XQ
https://t.me/+5lATA7899SU3OGM0
Nu dubbisuu yoo barbaadan:- @Mikysultan1
https://www.facebook.com/wallo.lion.9?mibextid=Z

#seenaa ayyuub abubakar

#Seenaa Gabaabduu 

Ayyuub Abuubakar

Bara 1936, Xaaliyaan bulchiinsa Amaaraa hudduun buqqisee biyya teenya dhunfa jala naqachuun jijjiirama guddaa fide. Gochi gaafasii san, sirna gabrummaa Amaaraa kan hiddi qabachaa ture findige. Nafxanyoota baadiyyaa keessaa buqqisee, mirriitii qe’ee arihe. Karoorri gabroomsaa ummata gabroomsee fii qabeenya biyya isaanii-rratti abboomuu tahullee, bulchiinsi Xaaliyaan kan Amaaraa biratti faarfamaa dha. Kana akkoo tiyya tan sirna lachuu agarterraa dhagayaan guddadhe. Haala kana laalchisee, namni Corrado Zoli ja'amu, barruu ji'a Onkololeessa bara 1937 bareeyserratti, "the Italian victory had liberated the peoples of Ethiopia not only from slavery but from all sorts of servitudes and barbarous tyrannies." jechuun adunyaaf gabaase.

Yaroo bulchiinsa Xaaliyaan san, gabrummaa Amaaraa tan hoonga hin qabne jalaa lammii qofa odoo hin taane afaan Oromoo-llee tu bilisoome. Afaan Oromoo jalqaba bara 1937-rraa kaasee raadiyoona Xaaliyaan biyya keessatti dhaabe keessaan tamsaasamutti seene. Garuu, walabummaan afaan Oromoo bulchiinsa Xaaliyaan jalatti helee fii gammachuun ummataa, Ebla 05, bara 1941, gaafa Ingiliz mooticha biratti baqate Finfinnetti deebise, umrii gabaabbatte. Hayle Sillaaseen akka aangoo-rratti deebi'een, tamsaasa raadiyoonaa kan sagantaa afaan Oromoo kan afaan Amaaraatti bakka buufate.

Mootichi hoggaa kana godhu, galiin karoorfate, ummata Oromoo keessa beekkomsa afaanii fii aadaa dhabamsiisee Amaareeysuu fi. Garuu, waggaa kudha sadii booda, bara 1954, sagantaan afaan Oromoo raadiyoonaa biyya Misraa keeysaa dhagayamuu jalqabe. Yaroo tana, Mootichi, "tuni natti hin taatu"-n, mootummaa Misraa waan feetuun gunatee saganticha ukkaamse. Haalli afaan Orommo sab-qunnamtii keessaa dhabamuu yaroo hamma tokkoof Hayle Sillaasee hara fudhachiisullee, waggaa saddeet booda, bara 1962 keessa, Ayyuub Abuubakariin raadiyoona Mogdishoo keessaan dhawaaqe.

Ayyuub maatii isaa Abuubakar Mahammad fii Ardoo Aadam irraa, bara 1941 keessa, magaalaa Ciroo-tti nama dhalate. Ayyuub barnoota sadarkaa duraa naannoo itti dhalate-tti akka xumureen, kan lammadaa tiif, Biyyoo Adaree geeyfame. 

Ayyuub barnootatti haalaan cimaa ture. Barnootaan alattiis, nama ispoortii akkaan jaalatu. Hoggaa barnoota hin qabne yaroo isaa kan itti dabarsu, qu’annaan alatti, fiiginsa, utaalchaa fii ispoortii sibiila-rraan rarraa’uu ti. Ispoortiilee kanatti akkaan cimee, dorgommii mana barnootaatti godhaman bira taree, kanneen sadarkaa kutaa fii biyyaatti adeemsifaman injifachuun badhaasa hedduu arkate.

Ji’a Hagayyaa tan bara 1959 keessa, yaroo boqonnaa mana barnootaa, akkuma Finfinnee ol baheen, guyyaa tokko isaa akka aadaatti diiramaan fiigu, General Mangistuu Nawaay, ajajaan raayyaa Kibur Zabanyaa gaafasii arke. Ayyuubii qumxaa uffatee qalbii takkaan karaa-rra ceehu agarraan Generaaltichi akkaan dinqifate. Makiinaa dhaabee dubbise. Wal barnoonni akkasitti jalqabe, odoo hin turin, Ayyuub, waahela Mangistuu Nawaayii fii hojjataa mootummaa godhe.

Ayyuubii mootummaaf hojjachaa jiruu, waahelli isaa, Mangistuu Nawaay, kanneen itti dhihaatan waliin, mootummaa Hayle Sillaasee fonqolchuuf karoorfatan. Karoora isaanii galgala Arfaasaa 13-i, tan bara 1960-a, Hayle Sillaasee imaltaawe, duubaa, hujiirra oolchutti bobbahan. Haa tahu malee, garee mooticha gargaaraniin dura dhaabbiin cimtuun isaan mudatte. Lola finiinaa guyyaa afuriif gaggeeysan irratti warri Hayle Sillaasee aangorratti tursiisuu barbaadan irra aananii tuuta Mangistuu adda facaasan. Yaroo tana, Mangistuu fii obboleesi, Garmaamee Nawaay, karaa ganda warra isaanii, Moojotti baqatan. Yaanni isaanii, warra adda faca'an waliin achitti gurmaawanii garee mooticha tin’isanitti duuluuf ture. Garuu, gargaartuun mootichaa walitti deebi’anii gurmawuuf yaroo hin laanneef. Bakka jiranitti faana duulan. Haala kanaan, Magistuu fii obboleeysi, Arfaasa 24, warra isaan barbaaduun marfaman. Garmaameen, marfama jalaa miliquuf hiree akka hin-qabne hubannaan, lubbuu harka isaa tiin galaafate. Mangistuun, boojihamee, Bitooteessa 30, bara 1961, fannifame. 

Mootummaan Hayla Sillaasee, baaraga mudatte keessaa akka bayyanatteen, waaheloota Mangistuu kanneen du’arraa oolan, fardaa-lafaan adamutti seente. Ayyuub warra kana keessatti ramadamee barbaadamaa jiraachuu hubannaan, Soomaalee-tti jalaa baqachuuf karaa seene. Garuu, oduun isa adamuu waan haalaan facaatee biyya wal geeyseef, isaa amna walakkaa gaye, Toogoo-Caalee (Tokko-Caale)-tti qabame. 

Ayyuub lubbuun arkachuu irraa mootummaan gammachuu machooyte. Shaggar fiddee dooyaa-rratti hamma fanniftuu afachuu dadhabde. Kanaafiis, warri qaban akka daddaffiin Finfinnee fidan ajajje. Amrii kennamteef hujiirra oolchuuf, jarri, Ayyuub hatattamaan Dirree Dhaawaa fidanii, achirraa, baaburaan, karaa Finfinnee qaceelaniin. 

Ayyuub, boolla du’aa tan ittiin deeman if dura arke. Habashaan galaafatamuu-rra, akka Garmaammee-tti, harka isaa tiin if halaakuu filate. Tanaa fiis, kan harki lameen hidhaa, naannoo Khooraa-tti, baabura ceehurraa if darbe. Duuba, nama ispoortii tahiinsi isa gargaaree, rakkoo silaa mudattu bororaan irra aane. Achii, kan huccuun irratti cicciramtee qaamnii sosolloqe, warra barbaada isaa dachii-samii findigaa jiran jalaa dhodhokachaa, halkan leeylii, intala adeeraa, Maryam Yuusuf, tan magaalaa Baddeeysaa keessaa jirtutti hulaa dhadhawe. 

Maryam, yaroo Ayyuub haala sanitti agartu onneen dhaabbachuu geeyse. Haata malee, barbaada isaa tiif baayyina dargaa kan biyya keessa facaafame waan beeytuuf, jara harkaa bahee lubbuun isii bira gayuu isaa tiif “Alhamdu-lillaah” jatte. Hamma daadarkaa kufiinsaa fii tumiinsa warra qabee irraa khabsatuu dachi-gaar (mana lafa-jalaa)-tti dhooysite. Hadhaadhiyyaa barbaachiftu gootee fii, akka barbaanni isaa khushuufuu mirkaneeyfatteen, mudawwarii fii khalooytaa adii uwwiftee, khaliixaa bobaa jala keeysee, imaamata ceekhurratti darbitee, gosa Soomalee keessa takka qu'achiiftee, nama Soomaaliyaan isa gayu jala keeyse.

Ayyuub haala darasaa ilmii barbaada deemtuu tiin, taraa lamadaa tiif, karaa Soomaalee sossoohe. Amna miilaa dheertuu fii daadarkeeysituu booda, walakkaa bara 1961 timjii qaxxaamuree, nagaayaan biyya Soomaalee seene.

Yaroon Ayyuub Soomaaliyaa itti seene, yaroo mootummaan biyya sanii, bilisummaa gonfattee nama raadiyoona isii keessaan Xoophiyaa-rratti olola oofuuf akkaan itti barbaaddu ture. Haalli san, akkuma achi seeneen, Ayyuub, gaazeexessaa raadiyoona Soomaalee kan segentaa Afaan Amaaraa godhe. 

Ayyuub, akka miykiroofoona raadiyoonaa tiin wal arkateen, mootummaa Hayle Sillaasee-tti, olola gurraan dhagayuu hin dandeenye roobsuu jalqabe. Haala san keeysa, dhuma sagantaa qophii, afaan Oromoo tiin, dhaamsa xixiqqaa daddabarsutti seene. 

Haalli Ayyuub raadiyoo Soomaalee keeysaan afaan Oromoo tiin dhaamsa dabarsuu, mootummaa Amaaraa bira dabree, nama waahelaaf eegu waliin wal afaan buuse. “Afaan heeraan alaa raadiyoona-rratti haasawa” ja’amee, Ayyuub waahela isaa Geetachaw Gaarradawiin yakkamee hooggana waajjiraa duratti dhaabbate. Ayyuub, baannata irratti dhihaateef, "wanni inni godhe, dhaamsa mootummaa Soomaalee afaan ummanni bal’aan biyya Xoophiyaa dhagayaniin dabarsuu taachaa ibse." Hooggantichi afaan Ayyuub raadiyoo-rratti haasawe kan irra hedduun ummata biyya sanii dhagayanii fii dubbatan tahuu qofa ilma Geetaachoo gaafate. San mirkanooynaaniif, Ayyuubiin, “dhaamsa kee itti fufu!" je’e. 

Akki san, shira Geetachaw Gaarradaw Cuuphataa fashalsiisuu bira taree, ji’a Birraa, bara 1962, Afaan Oromoo, maqaa “Faraqaa Afaan Qottuu” tiin raadiyoona Soomaalee keessaan akka dabru taasise. Ayyuubiis gaggeeysaa sagantaa isii godhe.

Carraan haarayni Ayyuubiif jibbaa fii dura dhaabbii mootummaa Amaaraa tiif qabu ibsachuuf daandii bal’oo saaqe. Hiree arkamte-tti dhimma bahuun, sodaa malee, mootummaa lammii isaa gabroomfatte, tan firoota, aalotaa fii qe’ee dhalatee itti guddate keessaa kaa’imummaan isa ariite-tti sagalee qarate. Ayyuub, seenaa kijibaa tan Amaarri himatan jalaa fashalsiisutti seene. Hayle Sillaasee kan Afrikaa keessa taa’ee shanyii Yahuudaa himatuun, “akkas taanaan maal Afrikaa keessaa goota?” je’e. San bira kutee, shira aangoo itti qabate saaxileessuun, seenaa himatu harkatti carqeesse. Mooticha akka Far’oonaatti naaf sujuudaa ja’u, kaabbaa kijibaa irraa saaquu bira taree, tuuta wi’elaa-tti ramade. San malees,

Dachii teeysan masnoo teeysan

Kan irraa nyaatu adawwii teeysan!

                   fii

Gaala gadoo hi dheesanii

Maaf hin kaanee tateeysanii!

jechuun, geerarsaa fii mirriiysaan, ummanni Oromoo akka ka’anii qabsaawanii diina ifirraa fonqolchan amma-amma yaadachiisutti seene. 

Gaafa radiyoonni moojaa Soomaalee irraan haala armaa oliitti, afaan Oromoo tiin, olola irratti oofuu jalqabe, Hayle Sillaasee, mataan wareere. Olola afaan Amaaraa tiin itti ol lallabamu liqimsee, kan afaan Oromoo laagaa gadi dabarsuu dadhabe. Dargaan isaa, firoota Ayyuubii fii warra qunnamtii waliin qabaachuu shakkan kanaa-sanii malee hidhatti guuranii qu'iinsaa fii zaalla-gaafiin irra gattaa'an. 

Gama kaaniin, Hayle Sillaaseen, akka sagantaa afaan Oromoo kan Misra keessaa dabruu jalqabe ugguretti kanaas callisiisuuf mootummaa Soomaleetti manguddoo ergate. 

Mootummaan Soomaalee, booyinsa Hayle Sillaasee-rraa akkaan gammadde. Manguddummaa ergachuun isaa ololli Ayyuub bakka tiillateef rukutuu mirkaneeyseef. Kanaaf, manguddoota itti ergamaniin afaan ummata bal’aa ugguruun gaarii tahuu dhaba ibsanii fii, Ayyuubiin “waan itti jirtu itti fufi!” ja’an.

Ijibbaanni sagantaa afaan Oromoo dhaabuu fii Ayyuub ugguruu karaa mootummaa Soomaalee tiin fiixa bahuuf hanqannaan, xiyyeeffannaan mootumaa Amaaraa, gama Ayyuub garagalte. Basaasonni mootummaa Hayle Sillaasee, nugusa isaanii kan shiifni irraa yaa’ee saaxil bahaa jirutti khafana qabuuf, Ayyuub lubbuun qabanii mooticha dura dhaabuuf kakatan. Warra kana hujiirra oolchuuf, haala barbaachisu-rratti leenjisanii, horii gayaa waliin, Maqdishotti ergan. 

Warri Ayyuub qabuuf ajajaman, dirqama hujiirra oolchuuf, Soomaalee keessatti horii bitaa fii mirga faacaasanii Gurraandhala 13, bara 1967, Ayyuub ukkamsanii dhunfa jala galfatan. Borumtaa, ija hagooganii, harka duubatti hidhanii, kubbaa teenisaa tiin afaan haqanqaalanii, isaanii Land-Roveriin karaa Xoophiyaa deemuun, magaalaa Balad Weeynitti, qabaman.

Gaafa kaan, Ayyuub, hujiin shiftoota itti ergamanii fiixa bahuu dhaba, sagalee isaa tiin raadiyoona-rraa beeysise. Warri biyya keessaa milkii boojii eeggachaa turan, gaafa tana dhagayan onnee if qaqqabatan. Tan duraa jalaa fashallaan karoora lamadaatti tarkaanfatan. Taraa tana, qondaalummaa shiraa faranjiif kennan. Faranjicha Suwiidin tokko jalatti, namoota Geetaachoo fii Mellees ja’aman ramadanii hujitti bobbaasan. Hoggaa Soomaaliyaa seenan, Faranjichi, akka nama gaazexessaa-tti Ayyuubitti dhihaate. Guyyaa kaan, isaa waajjira beeysisaa keessaa barruulee haadhu qaban. Yaroo sakatta’an, waraabbii sagalee tii fii barruulee Ayyuub irratti arkanii hidhan. Garuu, horii dhangalaasaa tureen, keeysummaa Generaal Mahammad Abshiri ja’amee, hidhaa-rraa gadhiifame.

Torbaan lama booda, Caamsaa 20, bara 1967, Ayyuub akka bahara Hindii daakee, galuuf, mana uffata itti jijjiirratamu seeneen, warra faana deemaa turaniin, ukkaamame. Mootummaan Soomaalee yaroo tana dhageeysu karaa-lee magaalaa Moqdishoo keessaa alatti nama baasan hundaatti keellaa dhaabde. Warri Ayyuub ukkaamsan magaalaa keessaa isa baasuu akka hin dandeenye hubannaan, guyyaa sadaffaa, ajjeesanii, reefka isaa bakkuma irraa ukkaamsanitti deebisan. Yaroo reefki Ayuub arkame, midhaan qochummaa keessa ture haaraya tahuu Doktorri qorate ibse. San malees, dhiiyni funyaaniin irraa yaa’aa turuu fii, mormi isaa diraa ablee tii fii asxaa hudhaa haadaa qabaachuu gabaase. 

Jara sadeen Xoophiyaa-rraa itti ergaman malees, Qondaala Eegiinsa Nagaya Soomaalee kan gaafasii, Faarah Suguullee, akkasumatti ammaas Generaal Mahammad Abshirii fii harki namoota ammaaf maqaa dhawuun hin barbaachifnee kan biraa tiis, ajjeechaa Ayyuub irraa qooda qabaachuu tu shakkama.  

Jeeynich Oromoo, Ayyub Abuubakar, mootummaa Hayle Sillaasee (Amaaraa) tan gaafasitti utubaa sibiilaa ja'amaa turtetti summii toohaa odoo bu'ura dandeeysaa jiruu, Moqdishoo, lafa firaa fii aaliirraa fagaatte keessatti, Caamsaa 23, bara 1967, umrii diiyaddii jahatti, qaxara caphee, fedhii fii hegeree isaa tiin adda bahe. 

Rabbi jannataan haa qanani'u!

Oromiyaan Ni Bilisoomti! 

Abbaa urjii

#Afran Qalloof Ona Ituu

Mootummaan Turkii kan loltoota Misraa kumaatamaan hirrirse erga biyyoo Adaree too'atee Gadaa tokko gayuus, abdii Ona Oromoo Afran Qalloo fi Ona Ituu of jalatti cabsuuf qabu akka laaftuutti kutachuu hin dandeenye. Ingliizoonnis mootummaan Turkii biyya Misraa keessattis, biyya Oromoo keessattis akka injifatamu halkaniif guyyaa carraaqaa turan. Haala Ingiliizootaa kanaan Carraa hidhannoo hammayyaa argachuuf saaqamte akka laayyootti dabarsuun oromoo bareentummaa biratti waan tahu hin taane. Kanaaf bara 1882 keessa Loltoonni Caffee Gadaa Ituu shira ingliizoonni harka lafa jalaatiin Minilikiif haala mijeessaa jiraachuu isaanii osoo hin hubatiin, ingiliiz cinaan hiriiruun warra Ingliizootaa irraa qawwee muraasa hidhachuun, mootummaan Ra'uuf Paashaa akka baha biyyattii irraa gara Ona Ituutti as hin tarkaanfanne ittisuuf lolaa turan. Taateen tun Oromoon yeroo jalqabaatiif humna mootummaa alaa irraa meeshaa waraanaa muraasa yeroo itti argachuu dandeesse ture jadhu hayyoonni seenaa tokko tokkoo. 

Haa tahuu malee Bara 1883 hogu Minilik Ona Ituu kallattii lamaan weeyraruuf sochii godhutti seenu, ingliizootaa wajjiin hariiroo turte addaan kutanii weyrartoota Nafxenyaa dura dhaabbachuuf hiriiran. ingilizoonni Minilik wajjiin jiraachuu isaanii kan argan loltoonni Ituu #Jiiysaa jachuun beekaman, hidhannoo hamma xiqqoo inglizootarraa argatan  (ingiliizoonni irraa hiikachuu barbaadanis osoo tole hin ja'iin) malees, Mootii Affaar kan ture Sulxaan Mahammad Hanfarree wajjiin hariiroo qaban haaroomsuun biyya Awsaa keessaan Zeeyilarraa meeshaa waraanaa muraasa galfachuu dandayyanii ture. 

Loltoonni Caffee Gadaa Ituu haala kanaan eefa ofjaaran booda, waraana minilik kan Fitawurari Cherinnetti Daggifeetiin durfamu afaan bahuun Hawaashitti dura dhaabbatanii waggaa sadii caalaa falmaniini jiru. Waraani Ituu yeroo kana kan ajjajamuun Abbaa Duulaa yeroo sanii kan ture Ittisaa Roobaa tiin ture. Waraana Minilik kan deeggarsa hidhannoo waraana hammayyaa Biyyoota Awuroophaatirraa argateen ifwallaalee amman Ituu cabsee, magaalaa guddiitii goonfa Afriikaa yeroo sanii tan turte Adaree Biyyoo harkatti qabadha jachuun guluufaa ture ilmaan Murawwiichaa qabrii Hawaash godhaniifi jilba cabsan. Alaattiin gammoojjii hawaashiis gaafas soora garaa guutate. Irra Hedduun loltoota Ituu meeshaa waraana ingliizootaa hidhatanii duulan sun bara 1883-1886ti Lola Fantaallee hanga Bordooddee, akkasumas Hancaarii hanga gaara Arba Guugguu jidduuti gaggeefamaa ture keessatti kan wareegaman tahuu seenaan ni dubbati. 

Haa tahu malee warreegamuu Ittisaa Roobaa boodaan Abbaa Duulummaa loltoota Ituu kan bakka bu'ee lolchiissaa ture gootichi Mucee Ahmad Mucee capha Ituu boodas Fincila kan itti fufee ture yoo tahu, walakkeessa bara 1887ti haramfama Ciroo keessatti qabamee, bordooddeetti moormaa gad awwaalamee, "gad ja'ii wayiin sitti himaa" ja'ee Walda Gabreel Abbaa Seeyxaan sobuun, waan moormaa gad awwaalamee jiruuf, xiyyiitiin maayii tan qabu ilkaan isaa fayyadamuun gurra walda gabreel jalatti irraa qurxee warreegame. Haa tahu malee reeyfa Mucee gosti isaa Elleelle fudhatee awwaalcha isaa Aanaa Ciroo, Arraddaa madhiichoo ganda Mucee jechuun beekamutti akka raawwatame afseeneefama. 

Gaafa san booda barri Oromoon qawwee itti argatte bara 1936 gaafa xaaliyaan biyya seene san ture. Haa tahuu malee, gaafa Ingiliz xaaliyaan cabsee Haayila silaassee biyyatti deebisu, ilmaan Oromoo warri xaaliyaan irraa qawwee hidhatee ture kun dursee osoo waraanni Hayila silaassee Ona Ituu hin seenin dura irra caalaa lafa Carcar dhuunfachuu dandayyanii ture. Fincilli oromoota Ituu kun erga Haayilasilaaseen biyya bulchuutti seenullee kan akka laafutti too'atamu hin taane. Mootummaa Haayilasilaasee kan lafa carcar loltootaa fi dajjaazmaachoota isaa kaneen bara shanan san keessatti isaaf amanamoo turan sassaabee akka badhaasaatti (MAADARIYAAtti) lafa raabsuu ture, akkasumas Goojjaamirraa qubattoota fidee bal'inaan carcar qubsiisuuf sochoo'aa ture fi Oromoota Carcar kan gocha mootummaa kana mormaa turan jidduutti finciilaa (lolaa) waggaa 8 caalaa ture yoo tahu, bara 1941 - 1949 ti mootummaan Haayileee Finciltoota Oromoo Carcar kana goonkuma injifachuu hanqatee ture.  Moormii Oromoota Ituu (Capha Minilikiin booda, Finciila diddaa gabrummaa Oromootaa keessaa kan Jalqabaa kan ture) kan waggaa dheeraa kanaaf too'achuu dadhabee ture kana, maqaa #Girriigirrii_Mahammad_Jiloo jechuun nama yeroo san finciila kana qindeessaa turen mooggaassuun yaama ture. 

Dhumarratti-Mootunmaan Haayilee bulchitootaa fi abbootii lafaa iddoo biraatii fidee oromoota Carcarirratti muuduun humnaan too'achuuf yaaluus, kunnis hanga barbaadame osoo milkaa'uu hin dandayyin hafe. Haala kanaan finciila kana too'achuun akka salphaatti kan hin dandayyamne tahuu waan hubateef, mootummaan karaa tooftaa nagayyaatiin finciila kana qabaneessuu filate. Sababa kanaatiif hoogganoonni Fincila kanaa Muhammad Jiloo fi hiriyoonni isaa torban karaa nagayyaatiin harka kannatanis, warri akka #Umar_Abdullaa, #Sheikh_Umar, #Huulloo_Wadaay, #Biiftuu_Abdurqee, #Boruu_Soodduu fi kkf faan hamma sochii ijoollee Baalee sanitti Qabsoo osoo hin laafisiin  itti fufuudhaan, finciilicha gara baddaa Baaleetti tarkaanfachiissuu dandayyanii jiru. Ammas Baaleerraa ofduuba deebi'uun dhuma Bara 1973ti Ona Ituu keessa Xirrootti Warraaqsi bilisummaa Oromoo bifa hammayyaatiin dhoohee, Qabsoon sunnis dhalootarraa dhalootatti daddabraa, hanga guyyaa arraatti lubuun turuu dandeesse jirti. Dhugumatti Galata guddaatu warra kanaaf Mala. 

Horaa Bulaa

Ituu Oromoo Post Madda Beekumsaa fi Oddeefannoo, Daawwiitii Isa Kaleessa Keenyaa ti. 

-