#አፄ ቴውድሮስ _ የቅማንት ልጅ

ቅማንት +አጼ ቴዎድሮስ =ነገደ ኩሽ :-fb_Miky_sultan የቅማንት ጎሣ አጼ ቴዎድሮስ ካሣ እወነተኛ ሥሙ ገምባሮ ነበር ሲወሳ የፈረሱ ሥም ይባላል ጉተማ የኩሽ ዘር መጠሪያው አርማ። የንግሥት ማኪዳ አጋባሲ የዘር ሀረግ ከትውልድ የወረሰ የጀግንነት ማእረግ የቅርብ ወገኑ ይባላል ራስ ጋልሞ በጦር በጎራዴ የሚዋጋ አልሞ ሁለቱ ከቅማንት ተፈልፍለው የወጡ ኩሽ መሆናቸው እወቁ በቅጡ የቅማንት እውነተኛ ሥም ነበረ ካም'አት(kement) በአማረ** ተንኮል ከመለወጡ በፊት። በኩሽ ከምኣት( ኬሜንት) ማለት የተባረከ የአማልክት ሀገር ማለት ነው። የኩሽ ዘር የሚባሉ ቅማንቶች የኩሽ ልጆች ናቸው ። አማራ አይደሉም። ስለዚህ የቅማንት አፄ ቴዎድሮስ( ገልሞ) የአማራ ጀግና አይደለም ታሪክ በ ስርቆት ለራስ ማድረግ ወረዴት ነው። ቴዎድሮስ አይደለም የአማራ ጀግና ከታሪክ አጣሩ እንደገና እንደገና አማራ በጥቅሉ ነገድ አይደለም አማራ የምባል ነገድ ከ ኩሽም ከ ሴምም የለም። አማራ ግማሹ ከ ኦሮሞ፣ከ አገው፣ከ ሌሎች ነገዶች የተውጣጣ ስብስብ ነው። ለመረጃ DNA ፈትሹ የውሸት ታሪክ አፍርሱ። ተጨባጭ መረጃ ተመልከቱ። የውሸት ሊቃውንቶች የተረት ባላባቶች የሆኑ የአማራ ደብተራዎች ለእውነት መገዛት አለባቸው። አበሲኒያን የመሠረቱ 19 የኦሮሞ (ኩሽ)ጎሳዎች አገው ፣ቅማንት፣ አዊ፣ ዋታ ፣ጃዊ፣ ቤጂያ/ቤጃ ጋፋታ ፣ኢፋቲ ፣ቡልጋ ፣ዱሙጋ፣ ሙረቴ፣ ወራየጁ፣ ወራኢሉ፣ ዋራሂማኖ ፣ወራባቦ ፣ወራኖሌ ፣ወራቃሉ ፣ወራአልቡኮ፣ ወራከራዩ ናቸው። አንድ የአማራ ነገድ የለም። ለምን ብባል አማራ ነገድ የለውም።በዚህ ነባራዊ ተጨባጭ መረጃ መሰረት የአበሲኒያ ሕዝብ የሚባለው 999% ኦሮሞ መሆናቸውን አውቀው እውነቱን ተቀብለው ታሪክ መለወጥ አለባቸው። የአማራ እሌቶች ያለፈው ዘመን የውሸት ታሪክ አልበቃ ብሏቸው አይናቸውን በጨው አፋቸውን በበረኪና ታጥበው የውሸት ስልቻ ተሸክመው የፈጠራ ታሪክ አዝለው አዲስ ዘመቻ ጀምረዋል። ሸዋ ፣ጎንደር፣ ጎጃም፣ወሎ ፣ የአማራ ሀገር ነበር እያሉ ይበዝናሉ ውሸት ይነሰንሳሉ። ምን ቢደረግ ተለውጠው በአውነት ያምናሉ? ከምንልክ በፊት አማራ የሚባል ጎሣ ወይም ብሔር በኢትዮጵያ አልነበረም። ሳይፈጠሩ ክርስትና ተነሳን ይላሉ። ሳይኖሩበት የሀገር በላቤት አማራ ነው እያሉ ይሟገታሉ፡ የጎንደር የጎጃም የሸዋ ነገሥታት በአማሪኛና በግእዝ ሥም የሚጠሩ የኦሮሞ ነገሥታት መሆናቸውን ደብቀው የአማራ ነገሥታት ነበሩ ይላሉ። አማራ የሆነ ራሱን የሰለሞን ዘር ነኝ ብሎ ከሚንሊክ ከሃይለ መለኮትና ከሣህለ ሥላሴ በስተቀር ሌላ ንጉሥ የለውም እሱም በ ነገድ ሳይሆን በመቀባት ነው። በውሸት ታሪክ አዝለው የሚኖሩት የስነ ልቦና ችግር አለባቸው። በዚህ ምክንያት በተጨባጭ መረጃ አያምኑም ተለውጠው ለእውነት አይገዙም። የአማራ ነገሥታት ከሚባሉት ውሰጥ አንዱ አጼ ቴዎድሮስ ወይም ጋምባሮ አባጉታማ የቅማንነት ጎሳ የኩሽ ዘር መሆኑን አወቀው የውሸት ፕሮፖጋንዳቸውን ማቆም አለባቸው። ዘሬ እንደምንሊክ ዘመን በውሸት ሕዝብ ማታለል አይቻልም።አፄ ቴውድሮስ በ ጎጃምና ጎንደር ብዙ ቤተ ክርስትያንን አቃጥሏል። ለስልጣን ብሎ የወሎ ነግስታቶችን ተዋግቷል። በውሃላ በ ወሎዋ ንግስት ወርቅቱ በ መቅደላ ጦርነት ላይ ተገደለ በ ንግሷ ጦር።

#ቤጃምድር( በጌምደር) ጎንድር

ቤጃ ምድር( በጌምድር) ጎንደር አባ ጃኖ:miky sultan የአርዋዲ ልጅ የከነዓን የልጁ ልጅ የቅማንቶች አባት አይነር ከ ከነዓን ወደዚች አገር የመጡ ጥንታዊ ሕዝብ ናቸው። ቅማንት ወደዚች አገር ከመጡት ህዝቦች የመጀመራዎቹ ኩሳዊ( ዘ ነገደ ኩሽ ነው) የ ጎንደር የአገሩ ባለባት ነው። ቅማንት የ ከነዓን የልጅ ልጅ ነው። የ አይነር ልጆች።

#irrecha kush orginis culture/# ኢሬቻ

. . የኢሬሳ/ኢሬቻ በዓል ትውፊትና አከባበር ፀሐፊ፡ አፈንዲ ሙተቂ ----- የኢሬቻን በዓል በማስመልከት አንድ ጽሑፍ እናበረክታለን ባልነው መሰረት ይህንን ኢትኖግራፊ ቀመስ ወግ ጀባ ልንላችሁ ነው፡፡ ታዲያ እኛ ባደግንበት አካባቢ በሚነገረው ትውፊት በዓሉ “ኢሬሳ” እየተባለ ስለሚጠራ በዚህ ጽሑፍ ውስጥም “ኢሬሳ” የሚለውን ስም መጠቀሙን መርጠናል፡፡ ወደ ነገራችን ከመግባታችን በፊት በዚህ ጽሑፍ የሚወሱት ጉዳዮች Carcar and the Ittu Oromo በተሰኘው የኢትኖግራፊ ጥናት ውስጥ በሰፊው የሚዳሰሱ በመሆናቸው ጥያቄ ያላችሁ ሰዎች የጥናቱን የመጨረሻ ውጤት እንድትጠባበቁ እጠይቃለሁ፡፡ ምክንያቱም በጽሑፉ ውስጥ ከቀረበው ትረካ በላይ ሄጄ ወደ ዝርዝር ጉዳዮች እንዳልገባ ጥናቱን የማከናውንበት ደንብ ስለሚያግደኝ ነው፡፡ ---- ጽሑፋችንን የተሳሳቱ ምልከታዎችን በማስተካከል እንጀምራለን፡፡ የዋቄፈንና እምነት ተከታይ የሆኑት ኦሮሞዎች በሙሉ የኢሬሳን በዓል ያከብሩታል፡፡ ይሁንና በዚህ ዘመን በዓሉ በከፍተኛ ድምቀት የሚከበረው የቱለማ ኦሮሞ ይዞታ በሆነው የቢሾፍቱ ወረዳ መሆኑ ይታወቃል፡፡ ታዲያ የበዓሉ ማክበሪያ በሆነው ስፍራ ቆሪጥን የመሳሰሉ በሀገር አቀፍ ደረጃ ከፍተኛ ስምና ዝና ያላቸው ጠንቋዮች የከተሙ በመሆናቸው ብዙ ሰዎች ኢሬቻን ጠንቋዮቹ የዛር መንፈሳቸውን በህዝቡ ላይ የሚያሰፍኑበት ዓመታዊ የንግሥ በዓል አድርገው ይመለከቱታል፡፡ አልተገናኝቶም!! ጠንቋዮቹ በቅርብ ዘመን የበቀሉ ሀገር አጥፊ አራሙቻዎች ናቸው፡፡ ከበዓሉ ጋር አንድም ግንኙነት የላቸውም፡፡ ኖሮአቸውም አያውቅም፡፡ የኢሬቻ በዓል ግን ከጥንቱ የኦሮሞ ህዝብ የዋቄፈና እምነት የፈለቀ እና ለብዙ ክፍለ ዘመናት ሲተገበር የኖረ ነው፡፡ ጠንቋዮቹ በዚያ አካባቢ የሰፈሩት ከጣሊያን ወረራ ወዲህ ባለው ጊዜ ነው፡፡ እነዚህ ጠንቋዮች እዚያ የሰፈሩበት ምክንያት አለ፡፡ የገላን፤ የቢሾፍቱ እና የዱከም ወረዳዎች በጥንታዊው የቱለማ ኦሮሞ ደንብ መሰረት የነገዱ ፖለቲካዊና መንፈሳዊ ማዕከላት ናቸው፡፡ እነዚህ መሬቶች በቱለማ ኦሮሞ ዘንድ “ቅዱስ” ተብለው ነው የሚታወቁት፡፡ “ቃሉ” የሚባለው የህዝቡ መንፈሳዊ መሪም የሚኖረው በዚህ አካባቢ ነው፡፡ የቱለማ ኦሮሞ ኢሬቻን የመሳሰሉ ታላላቅ በዓላት የሚያከብረውም በዚሁ ስፍራ ነው፡፡ በ19ኛው ክፍለ ዘመን መጨረሻ ላይ የኦሮሞ ህዝብ በነዚህ መሬቶች የሚያካሄደውን በዓላትን የማክበርና “ዋቃ”ን የማምለክ ተግባራት እንዳያከናውን ታገደ (ዝርዝሩን ለማወቅ የጸሐፌ ትዕዛዝ ገብረ ሥላሤን “ታሪክ ዘመን ዘዳግማዊ ምኒልክ”፣ ወይንም የኤንሪኮ ቼሩሊን The Folk Literature of The Oromo ያንብቡ)፡፡ ይሁንና ልዩ ልዩ የኦሮሞ ጎሳዎች እየተደበቁም ቢሆን ወደ ስፍራው መሄዳቸውን አላቋረጡም፡፡ በጣሊያን ዘመን ደግሞ እንደ ጥንቱ ዘመን ሰብሰብ ብለው በዓሉን ማክበር ጀመሩ፡፡ ጣሊያን ሲወጣ እንደገና በጅምላ ወደስፍራው እየሄዱ በዓሉን ማክበሩ ቀረ፡፡ ነገር ግን ኦሮሞዎች ከጣሊያን በኋላም በተናጠልና በትንንሽ ቡድኖች እየሆኑ መንፈሳዊ በዓላቸውን በስፍራው ማክበራቸውን አላቋረጡም (እዚህ ላይ ጣሊያንን ማድነቃችን አይደለም፤ ታሪኩን መጻፋችን ነው እንጂ)፡፡ እንግዲህ በዚያ ዘመን ነው ጠንቋዮቹ በአካባቢው መስፈር የጀመሩት፡፡ እነዚህ ጠንቋዮች ይህንን ስፍራ ምርጫቸው ያደረጉበት ዋነኛ ምክንያት አለ፡፡ ጠንቋዮቹ ህዝቡ መሬቱን እንደ ቅዱስ ምድር የሚመለከት መሆኑን ያውቃሉ፡፡ “ቃሉ” የሚባለው የጥንቱ የኦሮሞ ሀገር በቀል እምነት መሪ በስፍራው እየኖረ የህዝቡን መንፈሳዊ ተግባራት ይመራ እንደነበረም ያውቃሉ፡፡ የኦሮሞ ቃሉ በህዝቡ ከፍተኛ ክብር እንደሚሰጠው እና ንግግሩ በሁሉም ዘንድ ተቀባይነት እንዳለውም ይገነዘባሉ፡፡ “ቃሉ” አስፈላጊ ሆኖ በተገኘበት ጊዜ ከ“ዋቃ” የተሰጠውን ገደብ ሳይጥስ “ራጋ” የማከናወን ስልጣን እንዳለውም ይረዳሉ፡፡ እንግዲህ ጠንቋዮቹ የዘረፋ ስትራቴጂያቸውን ሲወጥኑ በጥንታዊው የኦሮሞ የዋቄፈና እምነት ተከታዮች ዘንድ እንደ ቅዱስ የሚወሰደው ያ ማዕከላዊ ስፍራ ብዙ ገቢ ሊዛቅበት እንደሚችል ታያቸው፡፡ በመሆኑም በዚያ ቅዱስ ስፍራ ከትመው ከጥንቱ የኦሮሞ ቃሉ ስልጣንና ትምህርት የተሰጣቸው እየመሰሉ ህዝቡን ማጭበርበርና ማወናበድ ጀመሩ፡፡ ለረጅም ዘመን ማንም ሃይ ባይ ስላልነበራቸው የውንብድና ስራቸውን በሰፊው ሄደውበታል፡፡ አሁን ግን ሁሉም እየነቃባቸው ነው፡፡ ታዲያ በሁሉም የሀገራችን አካባቢዎች የሚኖሩት ጠንቋዮች ተመሳሳይ ስትራቴጂ የሚጠቀሙ መሆናቸውን ልብ በሉ፡፡ ለምሳሌ በወሎ፣ በሀረርጌ፣ በባሌና በጂማ የሚኖሩት ጠንቋዮች እነ ሼኽ ሑሴን ባሌ፣ እነ ሼኽ አባዲር፣ እነ አው ሰዒድ፣ እነ ሼኽ አኒይ ወዘተ… የመሳሰሉት ቀደምት ሙስሊም ዑለማ በመንፈስ እየመሯቸው መጪውን ነገር እንደሚተነብዩና ድብቁን ሁሉ እንደሚፈትሹ ይናገራሉ፡፡ በሰሜን ሸዋ፣ ጎንደር፣ ጎጃም ወዘተ… አካባቢዎች ያሉ ጠንቋዮች ደግሞ ቅዱስ ገብርኤልና ሚካኤል ራዕይ እያስተላለፉላቸው መጻኢውን ነገር ለመተንበይ እንዳበቋቸው ያወራሉ፡፡ ነገር ግን ሁላቸውም አጭበርባሪዎች ናቸው፡፡ እነዚህን ጠንቋዮች ከክርስትናም ሆነ ከእስልምና ጋር የሚያገናኛቸው ነገር እንደሌለ ሁሉ ከዋቄፈንና እምነትም ጋር የሚያገናኛቸው ነገር የለም፡፡ ሶስቱም እምነቶች ጥንቆላን ያወግዛሉ፡፡ እናም የቢሾፍቱ ቆሪጦች እና ኢሬቻ በምንም መልኩ አይገናኙም፡፡ ስለዚህ ኢሬቻን ከጥንቆላም ሆነ ከባዕድ አምልኮ ጋር ማያያዝ ስህተት ነው፡፡ ከዚሁ ጋር ተያይዞ መወሳት ያለበት ጉዳይ ለጠንቋዮች መጠሪያ ሆኖ የሚያገለግለውን “ቃልቻ” የተሰኘውን ስም ይመለከታል፡፡ ይህ ስም በአንድ ጎኑ “ቃሉ” የሚለውን የኦሮሞ መንፈሳዊ አባት ያመለክታል፡፡ በሌላኛው ጎኑ ይህ መንፈሳዊ አባት የተወለደበትን ጎሳም ያመለክታል፡፡ የቃሉ ሹመት እንደ አባገዳ በምርጫ የሚከናወን ሳይሆን ከአባት ወደ ልጅ የሚተላለፍ ነው፡፡ ይህ መንፈሳዊ አባት አባል የሆነበት ጎሳም በዚሁ ስም “ቃሉ” እየተባለ ነው የሚጠራው፡፡ የጎሳው አባላት የሆኑ ሰዎች ሃላፊነት ህዝቡን በመንፈሳዊ ተግባራት ማገልገል ነው፡፡ የዚህ ጎሳ ተወላጆች በከፍተኛ ደረጃ ይከበራሉ፡፡ ቃላቸው በሁሉም ዘንድ ተሰሚ ነው፡፡ ይሁንና የፖለቲካ መሪ እና የጦር መሪ ለመሆን አይችሉም፡፡ የአባገዳ ምርጫ ሲከናወንም ለእጩነት አይቀርቡም፡፡ እንግዲህ “ቃሊቻ” የሚባሉት ከዚህ የተከበረ ጎሳ የተወለዱ ወንዶች ናቸው፡፡ ሴቶቹ ደግሞ “ቃሊቲ” በሚለው የማዕረግ ስም ይጠራሉ፡፡ የሁለቱም ትርጉም “የቃሉ ሰው” እንደማለት ነው፡፡ ጠንቋዮቹ “ቃሊቻ” ነን ማለት የጀመሩት ቃሉዎች በኦሮሞ ህዝብ ዘንድ ያላቸውን ክብር ስለሚያውቁ ነው፡፡ ነገር ግን “ቃሊቻ” እና ጠንቋይ የሰማይና የመሬትን ያህል የተራራቁ ናቸው፡፡ ******* እነሆ አሁን ወደ ኢሬሳ ገብተናል!! በጥንቱ የኦሮሞ የዋቄፈንና እምነት መሰረት ብዙዎቹ በዓላት ወርሃዊ ናቸው፡፡ እነዚህ ወርሃዊ በዓላት የሚከበሩት በየአጥቢያው ባሉት መልካዎች፣ በኦዳ (ዋርካ) ዛፍ ስር እና “ገልመ ቃሉ” በሚባለው ቤተ እምነት ነው፡፡ ኢሬሳን የመሳሰሉት ታላላቅ በዓላት የሚከበሩት ግን በነገድ (ቆሞ) ደረጃ ሲሆን በዓላቱን የማክበሩ ስርዓቶች የሚፈጸሙትም በዞን ደረጃ ባሉ የበዓል ማክበሪያ ስፍራዎች ነው፡፡ እነዚህ የክብረ በዓል ስፍራዎች የሚገኙትም የእያንዳንዱ የኦሮሞ ነገድ የፖለቲካና የመንፈሳዊ ማዕከላት ባሉበት አቅራቢያ ነው፡፡ ምሳሌ ልስጣችሁ፡፡ ከአዲስ አበባ ወደ ሀረር ስትመጡ “አዴሌ” እና “ሀረማያ” የተሰኙትን ሐይቆች ታገኛላችሁ አይደል?… አዎን! የአዴሌን ሐይቅ አልፋችሁ ወደ ሀረማያ ከመድረሳችሁ በፊት ወደ ጋራሙለታ አውራጃ የሚገነጠለው የኮረኮንች መንገድ ይገጥማችኋል፡፡ መንገዳቸው ወደ ጋራ ሙለታ የሆነ ተጓዦች እዚያ ከመድረሳቸው በፊት የአውቶቡሱ ረዳት በዚያ ስፍራ እንዲያወርዳቸው ይነግሩታል፡፡ ታዲያ ስፍራውን ምን ብለው እንደሚጠሩት ታውቃላችሁ?….. Mudhii Irreessaa ነው የሚሉት፡፡ ቃል በቃል ሲተረጎም “የኢሬሳ ወገብ” እንደማለት ነው፡፡ አውዳዊ ፍቺው ግን “የኢሬሳ በዓል ማክበሪያ ስፍራ” እንደማለት ነው፡፡ በዚህ ስፍራ በአሁኑ ወቅት የኢሬሳ በዓል አይከበርም፡፡ በጥንት ዘመናት ግን የምስራቅ ሀረርጌው የአፍረን ቀሎ ኦሮሞ የኢሬሳን በዓል የሚያከብረው በዚህ አካባቢ ነው፡፡ በዓሉ ይከበርበት የነበረውን ትክክለኛ ስፍራ ለማወቅ ካሻችሁ በዋናው የአስፋልት መንገድ ላይ ለጥቂት ሜትሮች እንደተጓዛችሁ ከመንገዱ በስተቀኝ በኩል ፈልጉት፡፡ በዚያ ስፍራ ላይ ከትንሽዬ ኮረብታ ስር የተጠጋ ሰፊ መስክ ራቅ ብሎ ብሎ ይታያል፡፡ ይህ ረግረጋማ ስፍራ በጥንቱ ዘመን አነስተኛ ሐይቅ እንደነበረበት ልብ በሉ፡፡ ሐይቁ ከጊዜ ብዛት ስለደረቀ ነው በረግረግ የተዋጠው መስክ እንዲህ አግጥጦ የሚታየው፡፡ እናም የአፍረን ቀሎ ኦሮሞ የዋቄፈንና እምነት ተከታይ በነበረበት የጥንት ዘመናት የኢሬሳን በዓል የሚያከብርበት ቅዱስ ስፍራ በዚህ የደረቀ ሐይቅ ዳርቻ የነበረው መሬት ነው፡፡ Mudhii Irreessa የሚባለው ስፍራ ከደረቀው ሐይቅ አቅራቢያ መሆኑና ይኸው ስፍራ አሁን ካሉት የሐረማያ እና የአዴሌ ሐይቆች አቅራቢያ መገኘቱ የአጋጣሚ ነገር እንዳይመስላችሁ፡፡ በነገድ ደረጃ የኢሬሳ በዓል የሚከበርባቸው ማዕከላት በሙሉ በሐይቅ ዳርቻ የሚገኙ ናቸው፡፡ ይህም ምክንያት አለው፡፡ አንደኛው ምክንያት የጥንቱ የኦሮሞ የዋቄፈንና እምነት “ፍጥረት የተገኘው ከውሃ ነው” የሚል አስተምህሮ ያለው በመሆኑ “ዋቃ” ፍጥረተ ዓለሙን በጀመረበት የውሃ ዳርቻ በዓሉንና የአምልኮ ተግባሩን መፈጸም ተገቢ ነው ከሚል ርዕዮት የመነጨ ነው፡፡ ይሁንና ሁሉም የውሃ አካል ለዚህ ክብር አይመጥንም፡፡ ኦሮሞ ከሰው ልጅ ነፍስ ቀጥሎ ለከብቶቹ ነፍስ በእጅጉ ይጨነቃል፡፡ በመሆኑም ኢሬሳን የመሳሰሉ ታላላቅ በዓላት በዳርቻው የሚከበርበት የውሃ አካል ከሰዎች በተጨማሪ ለከብቶች ህይወት አስፈላጊ መሆኑም ይጠናል፡፡ ይህም ማለት ውሃው በኦሮሞ ስነ-ቃል “ሃያ” (ቦጂ) እየተባለ የሚጠራው ጨዋማ ንጥረ ነገር ያለው ሊሆን ይገባል ለማለት ነው፡፡ በዚህ ማዕድን በአንደኛ ደረጃ የሚታወቁት ደግሞ “ሆራ” የሚባሉት በከፍተኛ ስፍራዎች ላይ ያሉ ሐይቆች ናቸው፡፡ ታዲያ የእነዚህ “ሆራ” ሐይቆች ልዩ ባህሪ ነጠላ ሆነው አለመገኘታቸው ነው፡፡ በተለያዩ ክልሎች ያሉት ሆራዎች በቡድን ተሰባጥረው ነው የሚገኙት፡፡ በአንዳንድ ስፍራዎች እስከ ሶስት ያህል ሆራዎች አሉ፡፡ በአንዳንድ ስፍራዎች ደግሞ እስከ ስምንት የሚደርሱ ሆራዎች ይገኛሉ፡፡ ብዙዎቹ የኦሮሞ ነገዶች እነዚህን በማዕድናት ክምችት የበለጸጉ ሐይቆች ወጥ በሆነ ሁኔታ “ሆረ” (Hora) እያሉ ነው የሚጠሩት፡፡ የአፍረን ቀሎ ኦሮሞ ግን “ሀረ” ነው የሚለው፡፡ “ሀረ ማያ” የሚለው የሐይቁ ስያሜም የሚያመለክተው ይህንኑ ነው፡፡ እንግዲህ ኢሬቻ የሚከበረው በእንዲህ ዓይነት ሐይቆች አቅራቢያ ነው፡፡ ******* ከላይ ስጀምር “የኢሬሳ በዓል ማክበሪያ ስፍራ ለነገዱ የፖለቲካና የሃይማኖት ማዕከል የቀረበ ነው” ብዬ ነበር፡፡ ይሁን እንጂ የ“ሀረ ማያ”ን ሐይቅ ያየ ሰው በአባባሌ መደናገሩ አይቀርም፡፡ ነገሩ ግን እውነት ነው፡፡ በዛሬው ዘመን “ሃረ ማያ” በትውፊት ውስጥ ያለው አስፈላጊነት እየተረሳ የመጣው የአፍረን ቀሎ ኦሮሞ የኢኮኖሚ ስርዓቱን ከከብት እርባታ ወደ ግብርና ማዞር በጀመረበት ዘመን እስልምናንም እየተቀበለ በመምጣቱና የፖለቲካ ማዕከሉም በዚሁ ሂደት ውስጥ በመረሳቱ ነው፡፡ ነገሩን ጠለቅ ብሎ ያየ ሰው ግን የጥንቱን የአፍረን ቀሎ የፖለቲካ ማዕከል ከሀረማያ ከተማ በቅርብ ርቀት ላይ ያገኘዋል፡፡ ይህም “ቡሉሎ” የሚባለው ስፍራ ነው (ስፍራው ለወተር ከተማ ይቀርባል)፡፡ በዚህ መሰረት የዛሬዎቹ የሀረማያ እና የቀርሳ ወረዳዎች የጥንቱ የአፍረን ቀሎ ኦሮሞ የፖለቲካና የመንፈሳዊ ማዕከላት ነበሩ ማለት ነው፡፡ ከአፍረን ቀሎ ኦሮሞ ምድር ወደ ምዕራብ ተጉዘን “ጨርጨር” በሚባለው የኢቱ ኦሮሞ መሬት ውስጥ ስንገባ ደግሞ ነገሩ በግልጽ ይታየናል፡፡ የኢቱ ኦሮሞ የኢሬሳን በዓል የሚያከብርበት ስፍራ በአሁኑ የምዕራብ ሀረርጌ ዞን የቁኒ ወረዳ፣ በደነባ ቀበሌ ውስጥ ይገኛል፡፡ ስፍራው እስከ አሁን ድረስ Mudhii Irressa እየተባለ ይጠራል፡፡ ይህ ስፍራ ከዝነኛው “ኦዳ ቡልቱም” በሁለት ኪሎሜትር ያህል ብቻ ነው የሚርቀው፡፡ “ኦዳ ቡልቱም” የኢቱ ኦሮሞ ጥንታዊ የፖለቲካና የእምነት ማዕከል ሲሆን በኢቱ ኦሮሞ ትውፊት መሰረት ስድስት “ሆራዎች” አሉት፡፡ እነርሱም “ሆረ ባዱ”፣ “ሆረ ቃሉ”፣ “ሆራ ቁኒ”፣ “ሆረ ባቴ”፣ “ሆረ ጎሄ” እና “ሆረ ዲማ” ይባላሉ፡፡ እነዚህ ሃይቆች በበጋ ወቅት አነስ ብለው ቢታዩም ሙሉ በሙሉ የጠፉበት ሁኔታ አልተከሰተም፡፡ ከነርሱ መካከል ትልቁ “ሆራ ዲማ” ሲሆን በተለምዶ “ሀሮ ጨርጨር” እየተባለም ይጠራል፡፡ “ሆረ ዲማ” የምስራቅ ኢትዮጵያ ትልቁ ሐይቅ ነው (የአስፋልቱ መንገድ ወደዚያ ስለማይደርስ የመሃል ሀገር ሰዎች በአብዛኛው ሃረማያን ነው የሚያውቁት፤ ይሁንና “ሆረ ዲማ” በስፋቱ የሀረማያን ሶስት እጥፍ ይሆናል)፡፡ “ሆራ ባዱ” ደግሞ ለኦዳ ቡልቱም በጣም የቀረበው ሐይቅ ነው፡፡ የኢቱ ኦሮሞ የኢሬሳን በዓል የሚያከብረው ግን “ሆረ ቃሉ” ከተሰኘው ሐይቅ አጠገብ ነው፡፡ ይህም ሃይቅ ከሆረ ባዱ በስተምስራቅ ይገኛል፡፡ ስድስቱ ሐይቆች ካሉበት ስፍራ ጀምሮ እስከ ገለምሶ ከተማ ድረስ ያለው መሬት በኢቱ ኦሮሞ አጠራር “ፎዱ” ይባላል፡፡ “ማዕከል” ማለት ነው፡፡ ይህ ማዕከላዊ ወረዳ ለሶስት ጉዳዮች ብቻ የተከለለ ነው፡፡ አንደኛ “አባ ቦኩ” የሚባለው ርእሰ መስተዳድርና “ቃሉ” የተባለው መንፈሳዊ መሪ መኖሪያ ነው፡፡ ሁለተኛ የኦዳ ቡልቱም የገዳ ስርዓት ማዕከላዊ ተቋማት፣ የህዝቡ መንፈሳዊ ተቋማት እና የዞን አቀፍ በዓላት ማክበሪያ ስፍራዎች የሚገኙበት ክልል ነው፡፡ ሶስተኛ ለህዝብ ጠቀሜታ ብቻ የሚውሉት ስድስቱ ሆራዎች የሚገኙበት ክልል ነው፡፡ በመሆኑም የኢቱ ኦሮሞ ተወላጆች በሙሉ በዓመት ወይንም በሁለት ዓመት አንዴ ከብቶቻቸውን ወደነዚህ ሐይቆች እያመጡ ውሃ ያጠጧቸዋል፡፡ የኢቱ ሽማግሌዎች እንደሚናገሩት ከብቶች የሆራን ውሃ ካልጠጡ እንዳሻቸው ሳር አይመገቡም፡፡ ስለዚህ ከብቶቹን ወደ ሆራ መውሰዱ እጅግ አስፈላጊ ተግባር ተደርጎ ይቆጠራል፡፡ ይህ ስርዓት Nadha Baasuu ይባላል፡፡ የቱለማ ኦሮሞ የኢሬቻን በዓል የሚያከብርበትንም ስፍራ ካያችሁ ተመሳሳይ ነገር ታገኛላችሁ፡፡ በኦዳ ቡልቱም ዙሪያ ያሉት ስድስት ሐይቆች በቱለማ ምድርም አሉ፡፡ እነርሱም “ሆረ አርሰዲ”፣ “ሆረ ኪሎሌ”፣ “ሆረ ሀዶ”፤ “ሆረ ገንደብ”፣ “ሆራ ዋርጦ” እና “ሆረ ኤረር” ይባላሉ፡፡ የቱለማ ኦሮሞ ኢሬቻን የሚያከብረው “ሆረ አርሰዲ” በተሰኘው ሐይቅ ዳርቻ ነው፡፡ እነዚህ ስድስት ሐይቆች የቱለማ ኦሮሞ የፖለቲካ ማዕከል ከሆነው “ኦዳ ነቤ” በቅርብ ርቀት ላይ ነው የሚገኙት፡፡ ይህ ኦዳ ነቤ በዱከም ወረዳ ውስጥ ከሸገር በ37 ኪሎሜትር ርቀት ላይ ይገኛል፡፡ በዚሁ የፖለቲካ ማዕከል ዙሪያም ህዝቡ ሃይማኖታዊ ጉዞ የሚያደርግባቸው Sadeettan Tulluu Waaqaa (ስምንቱ የአምላክ ተራራዎች) የሚባሉት የሸዋ ከፍተኛ ስፍራዎች ይገኛሉ፡፡ እነዚህም “ቱሉ ጩቃላ”፣ “ቱሉ ኤረር”፣ “ቱሉ ፉሪ”፣ “ቱሉ ገላን”፣ “ቱሉ ዋቶ ዳለቻ”፣ “ቱሉ ፎየታ”፣ “ቱሉ ወጨጫ” እና “ቱሉ ኤግዱ” የሚባሉት ናቸው፡፡ የህዝቡ አባ ገዳዎች መቀመጫ የሆኑት የአዋሽ መልካ በሎ እና የገላን ደንጎራ መስኮች የሚገኙትም በዚሁ ወረዳ ነው፡፡ እንግዲህ የቱለማ ኦሮሞ የኢሬቻን በዓል የሚያከብርበት “ሆራ አርሰዲ” ያለው እነዚህ የፖለቲካና የሃይማኖት ማዕከላት ባሉበት መሬት ላይ ነው፡፡ እላይ ከጠቀስናቸው ሶስት ነገዶች በተጨማሪ ሌሎች የኦሮሞ ነገዶችም በዓሉን ያከብሩታል፡፡ ይሁን እንጂ ከኦሮሞ ነገዶች መካከል ከፍተኛ የህዝብ ብዛት ያላቸው የአርሲ እና የመጫ ነገዶች በዓሉን በአንድ ስፍራ የሚያከብሩት አይመስለኝም (መረጃው ያላችሁ አካፍሉን)፡፡ታዲያ ከቱለማ በስተቀር ሁሉም ኦሮሞዎች በዓሉን “ኢሬሳ” እያሉ ነው የሚጠሩት፡፡ ቱለማ ግን “ኢሬቻ” ነው የሚለው፡፡ ይህ ልዩነት ግን ሌላ ሚስጢር የለውም፡፡ በሌሎች ዘዬዎች በምንናገርበት ጊዜ በ“ሳ” ድምጽ የምናሳርገውን ቃል በቱለማ ዘዬ “ቻ” እያሉ መናገር የተለመደ በመሆኑ ነው፡፡ ለምሳሌ “ለሜሳ”፣ “ከሌሳ”፣ “በሬሳ”፣ “ሙርቴሳ” የመሳሰሉት ቃላት በቱለማ ዘዬ “ለሜቻ”፣ “በሬቻ”፣ “ሙርቴቻ”፣ “ከሌቻ” በሚል ድምጸት ነው የሚነገሩት፡፡ ******* ለመሆኑ የኢሬሳ በዓል የሚከበረው ለምንድነው?…… የኦሮሞ ሽማግሌዎች ይህንን ጥያቄ ሲመልሱን “የኢሬሳ በዓል የሚከበረው ለዋቃ ምስጋና ለማቅረብ ነው” ይላሉ፡፡ መነሻውንም ሲያስረዱ “ዋቃ ክረምቱን በሰላም ስላሳለፈልንና ከሰማይ ባዘነበው ውሃ መልካም ፍሬ ስለሰጠን ያለ ክፍያ በቸርነቱ ለሚንከባከበን አምላክ ምስጋና ማቅረብ የተገባ በመሆኑ ነው” ይሉናል፡፡ “ዋቃ” ፍጥረተ ዓለምን ያስገኘውና ሂደቱንም የሚያስተናብረው አንድ አምላክ ማለት ነው፡፡ ኦሮሞ ችግር ሲገጥመው አቤቱታውን የሚያቀርበው “ለዋቃ” ነው፡፡ በደስታ ጊዜም ተሰብስቦ “ዋቃ”ን ያመሰግናል፡፡ ኢሬሳ የዚህ ዓይነቱ የምስጋና ማቅረቢያ በዓል ነው፡፡ ኢሬሳ በክረምቱ የወንዞች ሙላት ምክንያት ተቆራርጠው የነበሩ ቤተ ዘመዶችና ልዩ ልዩ ጎሳዎች የሚገናኙበት በዓል ነው፡፡ በመሆኑም በበዓሉ የተገኙት ሁሉ ይቅር ይባባሉ፡፡ ገንዘባቸውን ለሌሎች ያበደሩ ሰዎችም በሌሎች ላይ ያላቸውን እዳ ይሰርዙላቸዋል፡፡ በዓሉ የሚከበርበት ቀን የዓመቱ መጀመሪያ ተደርጎ የሚቆጠር በመሆኑ ዓመቱ የደስታና የብልጽግና ይሆን ዘንድ የመልካም ምኞት መግለጫዎች ይጎርፋሉ፡፡ የህዝቡ መንፈሳዊ መሪ የሆነው “ቃሉ” ለህዝቡና ለሀገሩ “ኤባ” (ምርቃት) ያደርጋል፡፡ ታዲያ ማንኛውም ሰው ወደ በዓሉ ስፍራ ሲሄድ አለባበሱን ማሳመር ይጠበቅበታል፡፡ በእጁም የወይራ ቀንበጥ፣ እርጥብ ሳር አሊያም የአደይ አበባን ይይዛል፡፡ በነገራችን ላይ በጥንቱ ዘመን ከዚሁ የኢሬሳ በዓል ትይዩ ሌላ በዓል ይከበር እንደነበርም ልብ በሉ፡፡ ይህኛው በዓል የሚከበረው የክረምቱ ዝናብ ሊጀምር በሚያስገመግምበት የሰኔ ወር መግቢያ ላይ ነው፡፡ የበዓሉ ማክበሪያ ስፍራዎች ደግሞ ተራሮችና ኮረብታዎች ናቸው፡፡ ይህ በዓል “መጪው ክረምት መልካም የዝናብና የአዝመራ ወቅት እንዲሆንልን ለዋቃ ጸሎት ማድረስ” በሚል መንፈስ ነው የሚከበረው፡፡ በዓሉ በምዕራብ ሀረርጌው የኢቱ ኦሮሞ ዘንድ “ደራራ” እየተባለ ነው የሚጠራው፡፡ የቱለማ ኦሮሞ ደግሞ “ኢሬቻ ቱሉ” (የተራራ ላይ ኢሬሳ) ይለዋል፡፡ በዓሉ በሌሎች ኦሮሞዎች የሚጠራበትን ስም ግን አላውቅም፡፡ በደራራ ጊዜ የሚፈለገው ትልቁ ነገር “ጸሎት” (Kadhaa) ማብዛት ነው፡፡ መዝፈንና መጨፈር አይፈቀድም፡፡ በኢሬሳ ጊዜ የሚፈለገው ግን “ምስጋና” (Galata) ማብዛት እና ደስታን ማብሰር ነው፡፡ በዚህኛው በዓል ዘፈንና ጭፈራ ይፈቀዳል፡፡ በሁለቱም በዓላት የዋቃ ስም ይለመናል፡፡ ለዋቃ መስዋእት ይቀርባል፡፡ ለመስዋእት የሚታረደው ጥቁር በሬ አሊያም ጥቁር ፍየል ነው፡፡ ይህም በጣም መሰረታዊ ነገር መሆኑን ልብ በሉ፡፡ በበሬው ቆዳ ላይ ቀይ ወይንም ነጭ ነጥብ በጭራሽ መኖር የለበትም፡፡ የበሬው ገላ ከጭረትና ከእከክ የነጻ መሆን አለበት፡፡ በተጨማሪም በሬው በደንብ የበላና የደለበ ሊሆን ይገባል፡፡ አንዳንድ ሰዎች “የበሬው ቆዳ ጥቁር መሆን አለበት” የሚለውን አስተርዮ እንደ ባዕድ አምልኮ እንደሚያዩት ይታወቃል፡፡ ነገሩ ግን እንዲያ አይደለም፡፡ የበሬው ቆዳ ጥቁር መሆኑ የሚፈለገው በዋቄፈንና እምነት መሰረት “ሰዎችን የፈጠረውና በሰዎች የሚመለከው አምላክ ጥቁር ነው” ተብሎ ስለሚታመን ነው፡፡ ይህም “አምላክ በመልኩ ጥቁር ነው” ማለት ሳይሆን “ዋቃ በስራው እንጂ በአካሉም ሆነ በሚስጢሩ ለሰው ልጅ በጭራሽ አይታወቅም” ለማለት ነው፡፡ በመሆኑም የጥንቱ ኦሮሞዎች ዋቃን ሲለማመኑት እንዲህ ነበር የሚሉት፡፡ Yaa Waaqa (አንተ አምላክ ሆይ) Jabaa hundaa olii (ከሁሉም በላይ ጥንካሬ ያለህ) Tolchaa bobbaa fi galii (ወጥቶ መግባቱንም የሚያሳምረው) Guraacha garaa garbaa (ጥቁሩ እና ሆደ ሰፊው) Tokicha maqaa dhibbaa (በመቶ ስም የሚጠራው አንድዬ) ይህ የጥቁር ነገር ከተነሳ ዘንዳ በኦሮሞ ባህል መሰረት ጥቁር በሬ ከፍተኛ ዋጋ ያለው መሆኑን ልብ በሉ፡፡ የቢሾፍቱና የገላን አካባቢ የኦሮሞ አርሶ አደር ሁለት ነጭ በሬዎች የሚገዙበትን ዋጋ ለአንዱ ጥቁር በሬ ብቻ ሊያወጣ ይችላል፡፡ ******* የኢሬሳ እና የደራራ በዓላት በጥንቱ ዘመን ከኦሮሞ ህዝብ በተጨማሪ የምስራቅ ኩሻዊያን (Eastern Cushitic People) በሚባሉት የቤጃ፣ የሳሆ እና የሶማሊ ህዝቦችም ይከበሩ እንደነበረ ተረጋግጧል፡፡ እነዚህ ህዝቦች ቀደም ብለው የእስልምናን እምነት በመቀበላቸው በዓላቱን ማክበሩን ትተውታል፡፡ ይሁንና እንደነርሱ የኩሻዊ ቋንቋ ተናጋሪ የሆነው የአፋር ህዝብ እስከ ቅርብ ዘመን ድረስ የኢሬሳን በዓል ያከብር እንደነበረ ልዩ ልዩ ጥናቶች ያስረዳሉ፡፡ ሁለቱ በዓላት የሚከበሩባቸውን ወቅቶች፣ የየበዓላቱን ዓላማ እና በዓላቱ የሚከሩባቸውን አውዶች ያጠኑ ምሁራን በዓላቱ በጥንት ግብጻዊያንም ይከበሩ እንደነበረ አረጋግጠዋል፡፡ ይሁንና ተመራማሪዎቹ “የበዓላቱ ምንጭ ጥንታዊት ግብጽ ነች ወይንስ ከግብጽ በታች የሚኖሩት የኩሽ (ኑቢያ) ህዝቦች?” የሚለውን ጥያቄ ለመመለስ ተቸግረዋል፡፡ ጥያቄውን አስቸጋሪ ያደረገው የግብጻዊያኑ እምነት ብዝሃ አማልክት (Polytheism) የተቀላቀለበት መሆኑ ነው፡፡ ኩሻዊያኑ ግን “ዋቃ”፣ “ዋቅ፣ “ዋቆ” እያሉ በተቀራራቢ ቃላት ከሚጠሩት አንድ አምላክ በስተቀር ሌሎች አማልክት የሏቸውም፡፡ በዚህ ረገድ የሚደረገው ጥናት ሲጠናቀቅ ውጤቱ የሚታወቅ ይሆናል፡፡ ለሁሉም ግን ኢሬሳን ለሚያከብሩት የኦሮሞ ወገኖቻችንን መልካም በዓል እንዲሆንላቸው እመኛለሁ!! ----- አፈንዲ ሙተቂ መስከረም 22/2008 ሀረር -ምስራቅ ኢትዮጵያ ------ ምንጮች 1. Afendi Muteki: The Ittu Oromo of Carcar, Origin, Institutions and Dispersions (A Project on Progress) 2. Gada Melba: Oromia, An Introduction to History of the Oromo People: Khartum፡ 1988 3. Enrico Cerulli: A Falk Literature of the Oromo People: Harvard: 1922 4. Johann L. Krapf, :Travels, Researches and Missionary Labors during an Eighteen Year's Residence in Eastern Africa, London, 1860 5. Mohammed Hasasan: The City of Harar and the Islamization of the Oromo in Hararge, Atlanta, 1999 6. የኦሮሚያ ባህልና ቱሪዝም ቢሮ፣ “በገዳ ስርዓት የቱለማ ኦሮሞ ፖለቲካ”፤ ፊንፊኔ፣ 2000 7. ልዩ ልዩ ቃለ ምልልሶች Photo :-miky sultan

#ጀቡቲ የማን ነበረች/ Djobouty

የኢትዩጵያ ግዛት አካል ለነበረችው ጂቡቲ መገንጠል ማን ነው ተጠያቂው ??????? https://www.facebook.com/wallo.lion.9 ጂቡቲ እስከ 1897 ድረስ የኢትዩጵያ ግዛት አካል ስትሆን በተለይም የኢፋትና አዳል ሙስሊም ሱልጣኔቶች ዋና የባህር በር እና መቀመጫ ስትሆን የእስልምና ሃይማኖት ወደ መሃል ሃገር እንዲገባና እዲስፋፋ ትልቅ ቦታ ነበራት ። ከ13ኛው ክፍለ ዘመን እስከ 16ኛው .ክ.ዘ የክርስቲያን መንግስት በኢማም አህመድ ኢብን ኢብራሂ አልጋሃዚል በመጨረሻ በ1529 እሲኪሸነፍ ድረስ ዋና የሃገሪቱ የባህር በር ነበረች ። እንዲያውም በተደጋጋሚ በክርስቲያን ነገስታት እነ አምደፂዎንና ዘርያቆብ እና በሙስሊም ሱልጣኔት መካከል የነበርው ፍልሚያና ጦርነት ይህንን ዋና የባህር በር ንግድ ለመቆጣጠር ነበር ። እንደሚታወቀው የጂቡቲ ህዝብ ከአፋር ፣ከሱማሌው ፣ከሃደሬ ፣ከአርጎባና ኦሮሞ በተወሰነ የዘር ሃረጉ ይመዘዛል ። ሌላው ይቅርና ግብጻዊያን የጂቡትን እስትራቴጂካዊ ጠቀሜታ በመርዳት የጥንቱን ኦቦክና ታጁራን (የአሁኑን ጂቡትን ) ለመውረር ብዙ ጥረት አድርገዋል፣ በኃላም በዚሁ በኩል አድርገው ነው ሃረርንም ለመውረር የሞከሩት ። በዋናነት ፈረንሳይ የአሁኗ ጂቢቲ ለመውረር ፍላጎት ያሳየችው ገና በ1860 መጨረሻ ጀምሮ ነው ። በመቀጠልም ግዛቴ ነው የሚል አዋጅ አስነግራ ጂቡቲን እንደ አንድ ግዛቷ ማስተዳደር ጀመረች በመጨረሻም በ1897 ከሚኒልክ ጋር በመስማማት የኢትዩጵያና ጅቡቲ የደንበር ወሰን ተካለለ ። ይህ ስምምነትም እንደገና ፈረንሳይ ከኃይለስላሴ ጋር በ1945 እና 1954 ዓ.ም ዳግም በውል ስምምነት ፀና ። ከእነዚህ የውል ስምምነቶች በኃላ ጅቡቲ ራሷን የቻለች በፈረንሳይ ቅኝ ግዛት ስር ያለች ሃገር ሆነች ። በመጨረሻም በ1977 ሉአላዊ ሃገር ሁና ከእናት ሃገር ኢትዩጵያ ተገንጥላ ራሷን ችላ ተመሰረተች ። እስኪ ይህንን የሚከተለውን ታሪክ አንብቡት ።

#ንጉስ አብረሃ/ # king Abraha

ንጉሥ አብርሃ የጠቀሰው ጽሑፍ እ.ኤ.አ. በ1950 አካባቢ አንዳንድ የምዕራባውያን አርኪኦሎጂስቶች በአረብ በረሃ መሃል (ከላይኛው ዋዲ ታትሊት በስተምስራቅ፣ በአሲር ግዛት፣ 370 ማይል/ 600 ኪሎ ሜትር ርቀት ላይ ከመካ) አስደናቂ ጽሑፍ አገኙ። ከእስልምና በፊት በነበረው ሥርወ መንግሥት በግልጽ የተጻፈ ሐውልት ነበር፣ በአካባቢው የተለመደ ጽሑፍ። የጽሁፉ የመጀመሪያ ክፍል እንዲህ ይነበባል፡- “በአዛኙ (ረህማን) እና በመሲሑ፡- ንጉስ አብርሃ፣ የሳባ ንጉስ እና ሃድራመውት፣ ዱ ሬይዳን፣ ያምናት እና የአረብ ህዝቦቻቸው፣ በባህር ዳርቻ እና በደጋማ ቦታዎች። .." ከዚያም ጽሑፉ ከበኑ አሚር ጋር የተፋጠጡትን እና ድል የነሱትን የአብርሀም ሰራዊት ይጠቅሳል። ከዚያም አብርሃ ወደ ሃሊባን ሄዶ የመአዱም ነገድ ታማኝነታቸውን ካወጁለት በኋላ በዲኤልኤን ወር በ662 መመለሱን ዘግቧል። የቀን መቁጠሪያ). ይህ አብርሃ ራሱ መኖሩን ብቻ ሳይሆን በማዕከላዊ አረቢያ ውስጥ እንደነበረ ጠንካራ ማስረጃ ነው; ወደ ግሪጎሪያን የተቀየሩት ቀናት እርግጠኛ አይደሉም (እና ቀኖችን ከዚያ ግልጽ ከሆነው የቀን መቁጠሪያ ወደ ግሪጎሪያን እንዴት እንደሚቀይሩ የተለያዩ ዘዴዎች አሉ) ነገር ግን አብዛኛዎቹ ይህንን ጽሑፍ በ 550 ዓ.ም. አንዳንዶች ይህ ኢፒግራፍ የተጻፈው በመካ ላይ ጥቃት ከመፈጸሙ በፊት ቁርኣን/ሲራህ መሆኑን ሲገልጹ፣ ምናልባት ይህ ቀደም ሲል የተደረገ ጉዞ ሳይሆን አይቀርም። ምክንያቱም በዚህ ኢፒግራፍ ላይ ያሉት ቀናቶች ነብዩ (ሶ.ዐ.ወ) ከመውለዳቸው ከሁለት አስርት አመታት በፊት በመሆናቸው ነው። ስለዚህ አብርሃ በጉልምስና ዕድሜው ላይ ሊሆን ይችላል። ከሲራህ እንደምንረዳው አብርሃ የተገደለው ከዝሆን ክስተት በኋላ ሲሆን ነብዩ (ሶ.ዐ.ወ) የተወለዱት በዚሁ አመት ነበር። አብርሃ በ60ዎቹ እና 70ዎቹ ህይወቱ ካለፈ ይህ የዘመን አቆጣጠር በትክክል ይስማማል እና አላህም ያውቃል። "ጌታህም በዝሆኖች ሰዎች እንዴት እንደ ሠራ አላየህምን?..." [ሱረቱል ፊል; 1] ማስታወሻ: የተቀረጸው ፊደል በሥዕሉ ላይ ብሩህ ሆኗል; ኦሪጅናል በእርግጥ ለማንበብ በጣም ከባድ ነው እና በአንዳንድ አካባቢዎች ደብዝዟል።

#Orma(Oromo)_ #kenya _#History

የ #Munyoyaya(Orma)Oromo kenya ታሪክ Munyoyaya በኬንያ በጣና ወንዝ አውራጃ፣ ከባህር ዳርቻ ግዛት በስተሰሜን የሚኖሩ ትንሽ፣ በቅርበት የተሳሰሩ የሰዎች ቡድን ናቸው። ከኢትዮጵያ መጡ ብለው ወደ ደቡብ ሰፍቶ አሁን ባለው ቤታቸው ሰፍረዋል። 20% ያህሉ በጋሪሳ ከተማ ይኖራሉ። ታሪክ፡- Munyoyaya በደቡባዊ ኢትዮጵያ ደጋማ ቦታዎች ወደ 1500 ዎቹ ቅርሶች የተመለሰው የኦሮሞ ህዝቦች ቡድን አካል ናቸው። ይህ ፍልሰት ቀስ በቀስ የተካሄደ ሲሆን በ1900 ገደማ ሙንዮያ አሁን ባሉበት አካባቢ ሰፍሯል።ኦሮሞዎች ከብት ወይም ግመል አርቢዎች ነበሩ፣ነገር ግን ሙንዮያያ በህይወታቸው በጣና ወንዝ ላይ ገበሬዎች እና አሳ አጥማጆች ሆነዋል። የኦሮሞ ህዝብ ወደ ደቡብ በመስፋት ቀደም ሲል በባንቱ በነበሩት የኩሽ ተወላጆች ጋ በ አንድነት በመፍጠር አሁን ኢትዮጵያ እና ኬንያ በሚባሉት አካባቢዎች ይኖሩ ነበር። ማንነት፡ እንደ ኦርማ ቋንቋ የሚናገሩ የኩሽ ሰዎች ናቸው። ሙንዮያያውያን ስለእነሱ ሰምተው የማያውቁ ኬንያውያን በጣም ጥቂት ቢሆኑም በሁሉም የሰዎች ቡድኖች ዘንድ በደንብ እንደሚታወቁ ያምናሉ። አንዳንድ ሰዎች ኮሮኮሮ ይሏቸዋል። በ 2005 The Ethnologue እትም ውስጥ ሙንዮ ተብለው ተጠቅሰዋል። Munyoyaya የኦርማ ህዝብ አካል ናቸው ግን እራሳቸውን እንደ የተለየ ጎሳ አድርገው ይቆጥሩታል። ይህንን ራስን ማንነት ተከትሎ፣ Munyoyaya እንደተለመደው የተለየ ጎሳ ተደርጎ ይወሰዳል። በኢትዮጵያ እንዳሉት የኩሽቲክ ህዝቦች በጣና ወንዝ ጎርፍ ሜዳ ላይ በዋናነት በቆሎና ሙዝ ይበቅላል አልፎ አልፎም አሳ በማጥመድ የግብርና ስራ ይሰራሉ። ምንም እንኳን በጣም አነስተኛ ቢሆንም ክምችትንም ይይዛሉ። እንግዳ ተቀባይ፣ ለማያውቋቸው ደግ ሕዝቦች ተብለው ይታወቃሉ። በጣም ጠንካራ ባህላዊ እምነቶች እና ልማዶች አሏቸው. ሙንዮያያ በመለኮታዊ ሹመት መሪያቸው ቦሩ ሮባ የሚበር ታንኳ (አይሮፕላን) እና ታንኳ በፍጥነት በመሬት ላይ (ሞተር ተሸከርካሪ) እንደሚመጣ ተንብዮአል። በተጨማሪም ድርቅንና ጎርፍን በልዩ ግንዛቤ ተንብየዋል። ቋንቋ፡ Munyoyaya የኦርማ ቋንቋ ይናገራሉ። ይህ ቋንቋ የኦሮምኛ ቡድን አባል ነው፣ በምስራቅ የኩሽ የአፍሮ-እስያ ቋንቋዎች ቤተሰብ። ሃይማኖት፡- ዛሬ ሁሉም የሙንዮያ ሰዎች ሙስሊም ነን ናቸው። ከሶማሌ ጎረቤቶቻቸው ጋር ያላቸው ግንኙነት ለውጡን ወደ እስልምና አምጥቷል። fb/#miky sultan~ https://mikysultan.blogspot.com

#Saho_East-Horn_African_Cushitic _people

#SAHO( SOHO) ሳሆ (እንዲያውም ሶሆ) በአፍሪካ ቀንድ የሚኖር የኩሽ አንዱ ሕዝብ ነው፣ በዋነኛነት በኤርትራ ውስጥ የሚኖረው፣ ምንም እንኳን ጥቂት አባላት በኢትዮጵያ አጎራባች አካባቢዎች የሚኖሩ ቢሆንም፣ በብዛት ሙስሊም የሆነ ጎሳ ነው። አንዳንድ የታሪክ ማስረጃዎች እንደሚያሳዩት ሳሆ እነዚያን ግዛቶች በ2000 BC. አካባቢ እንደያዙ፣ ሳሆ ከአፋርኛ እና ከኢሮብ ቀበሌኛ ጋር ቅርበት ያለው የአፍ መፍቻ ቋንቋ ይናገራሉ። ልማዳዊ ሕጋቸውን በተመለከተ፣ ሳሆዎች ከውሃ፣ ከግጦሽ ወይም ከመሬትና ከዘር ጋር የተያያዙ ችግሮችን እንዴት መፍታት እንደሚቻል የሚነጋገሩበት “ራህቤ” የሚባል ስብሰባ የመጥራት አዝማሚያ ሲኖር ነው። ልክ እንደ ገዳ ስርዓት የምያምር የዳኝነት ሕግ ያለው ሕዝብ ነው። #facebook/ miky sultan~ https://mikysultan.blogspot.com

#BILEN_EAST-HORN _AFRICAN _CUSHITIC _PEOPLE

#ብሌን(ከረን) ብሌን (ብሌን ወይም ቢሊን) በአፍሪካ ቀንድ ላይ ያሉ ታታሪ የኩሽቲክ ጎሣዎች ናቸው። በዋነኛነት የተከማቹት በማዕከላዊ ኤርትራ፣ በከሬን ከተማ እና በአካባቢው እንዲሁም በደቡብ በኩል ወደ አስመራ፣ የሀገሪቱ ዋና ከተማ ነው። ቆንጆ የቢለን ልጅ ከኤርትራ ቀደም ሲል ቦጎ ወይም ሰሜን አገው ይባላሉ። 'ቢሊን' የሚለው ቃልም ትርጉም ቃሉ የጥንት ኩሽ ቋንቋ ። አንዳንድ የባህሉ ቅጂዎች ለክርስቲያን ሳሆ ቃል (ቤለን) እንደሆነ ይናገራሉ። እንደውም በሳሆ ‘ብሌን’ ማለት ክርስቲያን ማለት ነው። ( ክፍሌማርያም ሃምዴ፣ 'አብስማራ ዩኒቫርሲቲ፣ ገጽ 3) ብሊን ከኢትዮጵያ ወደ ኤርትራ የገባው በአስራ ስድስተኛው ክፍለ ዘመን በዋነኛነት የግብርና ባለሙያዎች ናቸው ይባላል። ቁጥራቸው 96,000 ሲሆን ከኤርትራ ህዝብ 2.1% አካባቢ ይወክላል። ኣርባ በመቶ ያህሉ የሕዝብ ግሚሱ ክርስቲያን ነው፣ በዋነኛነት ካቶሊክ፣ የተቀረው ሃምሳ በመቶው ደግሞ የሱኒ እስልምና ሐይማኖት ተከታይ ናቸው። #facebook/#miky sultan~ https://mikysultan.blogspot.com

#Agew/ #አገው_#Zaguwe_ Cushtic_Ethnic_group

የ#ጥንት#ኩሽ _ዛጉዌ ኩሽ ታሪክ ? #ላሊበለ/ #Lallibala "አንድ ብሄር( አገው ያልሆነው) ከኩሽ ግዛት እና ከኩሽ ስልጣኔ ሳይሆኑ የ3000 አመት ታሪክ አለኝ ብሎ እንዴት ሊናገር ይችላል? በኢትዮጵያ በሰሜኑ ከአገው(ኩሽ) በፊት አንድም ብሔር እንደሌለ፣ አገዎች ግን ከ6000 ዓመታት በላይ እንደሚኖሩ ይታመናል፣ እናም ከክርስቶስ ልደት በፊትም በ(በፈጣሪ አንድነት)እግዚአብሔር ያምኑ ነበር፣ የኖሩባቸው ቦታዎችም ሁሉም የኢትዮጵያ ሰሜናዊ እና ሰሜን ምዕራብ አካባቢዎች ናቸው። አብዛኛው የኢትዮጵያ ክፍል ሱማሌ እና ጅቡቲ ይገዙ ነበር።የኩሺቲክ መንግሥት( አገው)፣ አክሱማዊ መንግሥት - በአገው ሕዝብ የተሰየመ ማለት የአንድ ብሔር መሪ ማለት ነው፣ ጎንደር ቋራ በቅማንት አገው ስም የተሰየመ የእግዚአብሔር ቦታ ማለት ነው፣ አገው ጎጃም፣ ሰቆጣ አገው ሚደር የት ቅዱስ ላሌበላ ተወልዶ ብሌን አገውስ በ 🇪🇷 ከረን እና ሌሎችም የጥንት የኢትዮጵያ ህዝቦች የሰለጠነ ህዝቦች ናቸው እውነተኛ ታሪካቸው ቢሰረቅም እንደምንም ተርፈዋል።እኛ እውነተኛ ታሪካችንን እንቀጥል ይሆን?ይህ እውነተኛው የኢትዮጵያውያን (ክርስቲያኖችን) ታሪክ ለማግኘት ለሚደነቅ ሰው ነው። https://mikysultan.blogspot.com/?m=1

#Wolanei/ወለኔ_ are _cushtic_ ethnic group

#Wolanei _are_African _cushitic _ethnic group/#ወለኔ _የ ምስራቅ_ አፍሪካ _ከ ኩሽ ሕዝብ አንዱ ነው። የወለኔ ቀደምት ታሪክ, ከኩሽቲክ ህዝቦች ጋር በቅርበት የተሳሰረ ነው፣ በኢትዮጵያ ውስጥ የእስልምና እምነት ተከታዮች ናቸው። እንደ ወለኔ ሽማግሌዎች ቅድመ አያቶቻቸው 99 በቁጥር ከመካ የመጡ ናቸው ይባላል ግን ሴማዊ አይደሉም። በመጀመሪያ መካን ለቀው ወደ ኢራቅ ሄዱ እና ለሰባት አመታት ቆዩ። ከዚያም ምናልባት በየመን በኩል ወደ ኢትዮጵያ ገቡ። የመን ሲወጡ ቁጥራቸው 44 ሲሆን መሪያቸው ጋዞ ነበር። በሽርክ ገዳብ መንገድ ወደ ሀረር ሄዱ። ******* 44ቱ ሰዎች "ሀዲያ" ይባላሉ ይህም ማለት እንደ "ለአላህ ብለው የመጡ ሰዎች" ማለት ነው። ይህ የሐረር እንቅስቃሴ ከሂጅራ 408 ዓመታት በኋላ እንደወሰደ ይታሰባል። ከዚያም ከሀረርም ተነስተው በአፍሪካ ቀንድ ውስጥ ብዙ ክልሎች ገቡ። ከዚያም የሐረር ከተማ ለሰይድ አባድር ተሰጠ። ሀረር ከገቡት 44 ሰዎች 12ቱ ወላኔዎች ወደሚኖሩበት ቦታ ሄደዋል። ከነዚህም መካከል ሰኢድ ከቢር ሀሚድ፣ ሀጂ ጃፋር እና ሰይድ ነስራላ ይገኙበታል። ሰይድ ነስረላ 'ቢናራ' በሚባል ቦታ ሲቀመጥ የቀረው ወደ ፊት ቀጠለ። ከእነሱ ጋር ሌላ አቤኮ (ወይ ይማር አበኮ) የሚባል ሰው መጣ። ሰይድ ከቢር ሀሚድ እና ሀጂ ጃፋር የሀጂ ሀዳን ዘመዶች ናቸው። ******* የስልጤው መሀዲን ካሌ እንዳሉት አዳሬ እና ወለኔ ሁለቱ ከተማዋን ለቀው ሲወጡ አዳሬ በቀረባት ሀረር ውስጥ አብረው ይኖሩ ነበር። አደሬ ሴም ሳይሆኑ ኩሾች ናቸው፣እነሱም ከ ቱርክ ጎሳዎች ናቸው ተብሎ ይገመታል፣ከዛ ስልጤ እና ወለኔ አብረው ወደ አላባ-ቁሊቶ ተለያዩ ። የስልጤ ወለኔ መሪ እና በኋላም የስልጤዎቹ መሪ ሀጂ አሊ ነበሩ። ሰኢድ ከቢር ሀሚድ የወለኔ መሪ ሆኖ አሁን ወደሚኖሩበት ቦታ መርቷቸው ነበር። (ከTriminghan፣ Braukamper እና Gutt የተሰበሰቡ እና የተደራጁ እውነታዎች) √መጨረሻ~ ወለኔዎች በእርግጠኝነት በቋንቋም ሆነ በታሪካዊ ምክንያቶች የሰባት ቤት ጉራጌ አካል አይደሉም። ወለኔ ከሰባት ቤት ጉራጌ ጋር ምንም አይነት ባህላዊ አሰራር አይጋራም። #ከጭቆና ነፃ መሆን አለበት። የኢትዮጵያ የፌዴሬሽን ምክር ቤት ለማንነት ጥያቄያቸው ተገቢውን ትኩረትና መልስ ሊሰጥ ይገባል። ከሁሉም በላይ በወለኔ ውስጥ ከንዑስ ቡድኖች በስተቀር የተለየ ብሔር የለም። በታሪክ፣ WELENIE አንድ ብቻ ነው። https://mikysultan.blogspot.com

#አፋር _ሕዝብ

#የአፋር ህዝብ የአፍሪካ ኩሺቲክ ቡድን ነው፣ የአፋር ወጣት ከወሎ ኦሮሞ ቆንጆ ሴት ጋር። ደናኪል፣አዳሊ እና ኦዳሊ በመባል የሚታወቁት የአፋር ተወላጆች በአፍሪካ ቀንድ የሚኖሩ የኩሽቲክ ህዝቦች ናቸው። ወሎ በሰሜን ምስራቅ ኢትዮጵያ የምስራቅ ኦሮሞ ቡድን ዋና ከተማዋ ደሴ ያለው ታሪካዊ ክልል እና አውራጃ ነው።

#who is oromo people/የኦሮሞ ሕዝብ ማነው?

የኦሮሞ ህዝብ ማን ነው? የኦሮሞ ህዝብ የምስራቅ አፍሪካ የኩሽቲክ ህዝቦች ነው። ህዝባቸው ወደ 60ሚሊዮን በላይ በ ኢትዬጵያ ብቻ መኖሩ ይገመታል, የኦሮሞ ህዝብ በ ምስራቅ አፍሪካ ነ ኬኒያ በ ታንዛኒያ በ ሶማሊያ እስከ ጂቡቲ የምኖሩ በምስራቅ አፍሪካ ውስጥ ትልቁን ብቸኛ ጎሳ ያቀፈሕዝብ ነው. በዲያስፖራ የሚኖሩ በሺዎች የሚቆጠሩ የኦሮሞ ተወላጆች በብዛት የሚኖሩት በአሜሪካ፣ በአውስትራሊያ፣ በካናዳ፣ በኖርዌይ፣ በእንግሊዝ እና በስዊድን በሌሎችም ባሉ ሀገራት ነው። የኦሮሞ መሬት የት ነው? የኦሮሞ ህዝብ መሬት ኦሮሚያ ይባላል። ኦሮሚያ በምስራቅ ኦጋዴንያ እና ሶማሊያ፣ በደቡብ ኬንያ፣ በምዕራብ በጋምቤላ እና በሱዳን እና በሰሜን አቢሲኒያ ይዋሰናል። የኦሮሚያ ዋና ከተማ ፊንፊኔ ትባላለች (ፊንፊን-ነህ) በሌላ መልኩ “አዲስ አበባ” ትባላለች። ቋንቋ፡ የኦሮሞ ህዝብ አፋን ኦሮሞ ይናገራል። የምስራቅ አፍሪካ ኩሺቲክ ተናጋሪ ቡድን አባል ናቸው። ኦሮምኛ በአፍሪካ አህጉር 4ኛ በብዛት የሚነገር ቋንቋ ነው። ሃይማኖት፡- የኦሮሞ ህዝብ ሶስት ዋና ዋና ሃይማኖቶች ዋቄፋና (የኦሮሞ ባህላዊ እምነቶች)፣ እስልምና እና ክርስትና ይከተላሉ። ታሪክ፡- ከ19ኛው መቶ ክፍለ ዘመን መገባደጃ ጀምሮ ኦሮሞ በተከታታይ የኢትዮጵያ መንግስታት በቅኝ ግዛት ስር ነበር። በአውሮፓ ቅኝ ገዢዎች በዘመናዊ መሳሪያ በመታገዝ ብዙ የኦሮሞ ተወላጆች ተገድለዋል በ1870 እስከ 1900ዎቹ ድረስ። የኦሮሞ ህዝብ ከ10 ሚሊዮን ወደ 5 ሚሊዮን ህዝብ በመቀነሱ ደም መፋሰስ ከፍተኛ ነበር። የዛሬው የኢትዮጵያ ግዛት አካል ሆኖ ኦሮሚያን በግዳጅ መቀላቀል ከጀመረበት ጊዜ አንስቶ እስከ 1991 ድረስ የኦሮሞ ህዝብ ቋንቋ እና ባህል በኢትዮጵያ መንግስት ታግዶ እንደ ወንጀል ተቀጥቶ ነበር:: በኦሮሞ ብሄርተኝነት ላይ ግልፅ ሙከራዎች በ1991 ዓ.ም በቋንቋው የመናገር ቅጣቱ ከተነሳ ጀምሮ እስካሁን ድረስ ብዙ የኦሮሞ ተወላጆች “ኢትዮጵያዊ” በመባል ይታወቃሉ። የማዕረግ ስም በአብዛኛው የተናደደው በኦሮሞ ህዝብ ላይ ባለው ታሪካዊ አሰቃቂ ትርጉሞች ምክንያት ነው። በተለይ በ1960ዎቹ ውስጥ የኦሮሞ ራያ አመጽ፣ የካልአንቆ እና የአኖኦሌ ጦርነቶች እና የአፍራን ቃሎ እንቅስቃሴዎች ዋና ዋናዎቹ የኦሮሞ እንቅስቃሴዎች ይገኙበታል። ሌሎች የኦሮሞ ቡድኖች እና እንቅስቃሴዎች መጫና ቱላማ ማህበር፣ የኦሮሞ ነፃነት ግንባር መወለድ፣ በ2005 የኦሮሞ ተማሪዎች ንቅናቄ ይገኙበታል። የኦሮሞ ህዝብ እራሱን ኦሮሞ እያለ መሬቱን ኦሮሚያ ብሎ ይጠራዋል። ስለ ኦሮሞ ህዝብ ታሪካዊ እና ባህላዊ መረጃ፡- የገዳ ስርዓት፡ የኦሮሞ ህዝብ የሚኖረው የገዳ ስርዓት ተብሎ በሚጠራው ዴሞክራሲያዊ እና እኩልነት ባለው የፖለቲካ ስርዓት ነው። የጋዳአ ስርዓት የጋዳ ደረጃዎችን ያቀፈ ነው፣ እነዚህ ክፍሎች የግለሰብ ማዕረጎች እና ኃላፊነቶች አሏቸው እና እንዲሁም በ 8 ዓመታት ውስጥ ይመደባሉ ። እያንዳንዱ የጋዳአ ርዕስ ወጣቱን ከተወለዱ ጀምሮ ስለ ባህል፣ አስተዳደር፣ የቤተሰብ እሴቶች እና የአመራር ባህሪያት ክህሎት እና እውቀት እንዲያዳብር ያስተምራል። በ40 ዓመታቸው የኦሮሞ ወንዶች የጋዳእ ባለስልጣን ሆነው ሊመረጡ ይችላሉ። የሲንቄ ተቋም፡ እንደ ኦሮሞ ወንዶች ሁሉ የኦሮሞ ሴቶችም የተዋሃደ ተቋም አላቸው። ሲንቄ የጋዳ ዋልታ ምሰሶዎች አንዱ ነው፣ ሀገር በቀል የአስተሳሰብና የአሰራር ስርዓት የኦሮሞ ማህበረሰብ መሰረት ነው። ሙሽራዋ ከእናቷ ቤት ደጃፍ ስትወጣ የሲንቄ (የባህላዊ እና የተቀደሰ የኦሮሞ ዱላ) በእናቷ ይሰጣታል። ጦር ከተሸከመው ሙሽራዋ ጋር ትከሻ ለትከሻ በሲንቄ ግርማ ተሞልታ ትጓዛለች። በኦሮሞ ማህበረሰብ ውስጥ የሲንቄ ሚና የህብረተሰቡን ሰላም እና የሞራል ቅድስና መጠበቅ ነው። ሲንቄን የሚመሩ ሴቶች በጦርነቱ ቦታ ከታዩ በኋላ ተዋጊ ቡድኖች ጦርነታቸውን ወዲያውኑ ማቆም አለባቸው። ከሁሉም በላይ ደግሞ ፍትህ ሲከበር በአካባቢው ያሉ ሴቶች በጠዋቱ ሰአታት ሲንቄን ተሸክመው ፀጉራቸውን ገርፈው ይወጣሉ። በኦሮሞ ባህል መሰረት የሴት ምስክርነት የሚጠራጠር አይደለም። ወንድን ለመፍረድ የሴት ምስክርነት ብቻ ነው የሚያስፈልገው። ሆኖም፣ አንድን ሰው ጥፋተኛ ብሎ ለመወንጀል የሶስት ሰዎች ቃለ መሃላ ምስክርነት ይወስዳል። ቡና፡ ቡና ለመጀመሪያ ጊዜ የተገኘው በኦሮሚያ ፣ ከፋ ከተማ ፣ ደቡብ ምዕራብ ኦሮሚያ ውስጥ ነው። የኦሮሞ ህዝብ ቡናን ለምግብነት መጠቀም የጀመረው በ5ኛው ክፍለ ዘመን መጀመሪያ ላይ ነው። አትሌቲክስ፡ የኦሮሞ ህዝብ በአለም ላይ ፈጣን ስፖርተኞች አሉት። እነዚህ አትሌቶች በ1960 የበጋ ኦሊምፒክ በባዶ እግሩ የሮጡት አባ ቢቂላ ይገኙበታል። ሌሎች ታዋቂ የኦሮሞ አትሌቶች ደራርቱ ቱሉ፣ ፋጡማ ሮባ፣ ቀነኒሳ በቀለ፣ ጥሩነሽ ዲባባ እና ሌሎችም ይገኙበታል። #https://mikysultan.blogspot.com/2021/04/sanyii-oromoota-walloo.html?m=1

#Cushitic oromo ethnic group/Karayu

Reposted :The Karrayyu are ancient pastoralist Cushitic speaking Oromo ethnic group residing in the Awash Valley, around the volcano of Mount Fentale and the Metehara Plain (Great East African Rift Valley) in the Fantalle District in Oromia As one of the few Oromo groups to have preserved their indigenous tradition and pastoralist way of life, the Karrayyu are seen as the guardians of Oromo cultural heritage of the Horn of Africa. The Karrayyu are facing extinction as their number keep dwindling as they remain as one of the last remaining Oromo groups to maintain the pastoralist way of life as well as the traditional Oromo culture, along with the Borana, Guji and Kamise Oromo. The Karrayyu, apart from being considered by many Oromo as guardians of their ancient culture can be differentiated from other Oromo ethnic groups by the two horizontal tribal marks on the cheeks of their women and the Gunfura traditional hairstyle of their men. Karrayyu are known to the world for their famous Gada ceremony. There are only 10 000 to 55 000 Karrayyus (because of their nomadic lifestyle it is difficult to have precise figures) whereas they used to be 200 000 at the beginning of the 20th century. Karrayyu are on the verge of instinction. Such a drop was due to the persecutions the Oromos, including the Karrayyu people had to face during Menelik’s II reign (1889-1913). This emperor, from the Amhara ethnic group led the unification of Ethiopia, and imposed the Amhara rule to the Oromos. Later, during the 20th century, the Karrayyu were deprived of most of their lands because of the establishment of national parks and modern farms. In the last four decades, Karrayyu’s were dispossed from 70 per cent of their land, including their shrines, by the government to make sugar and cotton plantations. The Karrayyu also practice the Gadaa system, an ancient and complex form of African democracy which is traditionally based on generation sets which alternate power every eight years. One full Gada cycle lasts 40 years. Gada is a uniquely democratic political as well as social institution which governs the life of individuals in Oromo society from birth to death. One highly developed self-sufficient system which has influenced every aspect of Oromo life is the Gadaa system. It is a system that organizes the Oromo society into groups or sets (about 7-11) that assume different responsibilities in the society every eight years. It has guided the religious, social, political and economic life of Oromo for many years, and also their philosophy, art, history and method of time-keeping. The activities and life of each and every member of the society are guided by Gadaa. It is the law of the society, a system by which Oromo administer, defend their territory and rights, maintain and guard their economy and through which all their aspirations are fulfilled. The Gadaa system has served as the basis of democratic and egalitarian political system. Under it the power to administer the affairs of the nation and the power to make laws belong to the people. Every male member of the society who is of age and of Gadaa grade has full rights to elect and to be elected. All the people have the right to air their views in any public gathering without fear. There follows a brief description of how the Gadaa system works: there are two well-defined ways of classifying male members of the society, that is the hiriyya (members of an age-set all born within the period of one Gadaa rule of eight years ) and Gadaa grade. The Gadaa grades (stages of development through which a Gadaa class passes) differ in number (7-11) and name in different parts of Oromia although the functions are the same. The following are the Gadaa grades:- 1. Dabballee (0-8 years of age) 2. Folle or Gamme Titiqaa (8-16 years of age) 3. Qondaala or Gamme Gurgudaa (16-24 years of age) 4. Kuusa (24-32 years of age) 5. Raaba Doorii (32-40 years of age) 6. Gadaa (40-48 years of age) 7. Yuba I (48-56 years of age) 8. Yuba II (56-64 years of age) 9. Yuba III (64-72 years of age) 10. Gadamojjii (72-80 years of age) We will briefly describe the duties of a Gadaa class as it passes through the above grades. The Dabballee are sons of the Gadaa class who are in power, the Luba. They are boys up to 8 years of age. Thus this is a stage of childhood. Upon reaching their eighth year, they enter the Folle grade. At this age they are allowed to go further away from their villages and to perform light work. 11. Jaarsa (80 and above years of age) Horsemen in TouramentAt 16 years old, they enter the Qondaala. They may now go long distances to hunt and perform heavy work. Three years before the Qondaala ends, those of the Gadaa class come together and nominate the future group leaders (hayyu council) who eventually will constitute its presidium and thereby the executive, judicial and ritual authorities. The final election is preceded by an often lengthy campaign of negotiations. After nomination, the candidates tour the region accompanied by their supporters to win the backing of the people before election, The individuals will be elected on the basis of wisdom, bravery, health and physical fitness. In the Kuusa grade, the previously elected leaders are formally installed in office, although they do not yet assume full authority except in their own group. This is one of the most important events in the life of the individual and the Gadaa system over all. In the next grade, Raaba Doorii, members are allowed to marry. This and the Kuusa grade constitute a period of preparation for the assumption of full authority. At the end of this period the class members enter Luba or Gadaa, the most important class of the whole system, attain full status, and take up their position as the ruling Gadaa class. At this stage the system comes to a stop momentarily and all men move to the proceeding class vacating the last class which is the immediately occupied by a new class of youth who thus begin their ascent of the system's ladder. The former ruling class, the Luba, now becomes Yuba. The Yubas, after passing through three separate eight-year periods, are transferred to the Gadamojjii class. Then they enter the final grade called Jaarsa and retire completely. As described briefly above, when the Oromo man passes from one stage to the next, his duties and way of life in society change. For instance, during the grades of Qondaala, Kuusa and Raaba Doorii, the individuals learn war tactics , Oromo history, politics, ritual, law and administration over a period of 24 years. When they enter the Gadaa class or Luba at the age of about 40 years, they have already acquired all the necessary knowledge to handle the responsibility of administering the country and the celebration of rituals. It ends with partial retirement of the whole, group of elders to an advisory and judiciary capacity. The following are the Gadaa officials and their duties according to the Tuullama Gadaa practice: 1. Abbaa Bokku - President 2. Abbaa Bokku - First Vice-President 3. Abbaa Bokku - Second Vice-President 4. Abbaa Chaffe - Chairman of the Assembly (Chaffe) 5. Abbaa Dubbi - Speaker who presents the decision of the presidium to the Assembly 6. Abbaa Seera - Memoriser of the laws and the results of the Assembly's deliberations. 7. Abbaa Alanga - Judge who executes the decision 8. Abbaa Duula - In charge of the army 9. Abbaa Sa'a - In charge of the economy Thus, the entire presidium consists of nine members, called "Salgan Yaa'ii Borana" (nine of the Borana assembly). The Abbaa Bokkus are the chief officials. (Bokku is a wooden or metal scepter, a sign of authority kept by the Abbaa Bokku, the president). The Abbaa Bokkus have counselors and assistants called Hayyus who are delegated from the lower assemblies. OdaaThere are three level of assembly - inter-clan, clan and local chaffes, chaffe being the Oromo version of parliament. The chaffe assembly was held in the open air in a meadow under the odaa (sycamore) tree. The chaffe made and declared common laws and was source of the accumulated legal knowledge and customs. In the hierarchy of Gadaa chaffes, the assembly of the entire presidium of the ruling - Gadaa Class - is the highest body whose decision is final. It is the assembly at which representatives of the entire population come together, at predetermined times, to evaluate among other things, the work of those in power. If those in power have failed to accomplish what is expected of them, the assembly has the power to replace them by another group elected from among the same Gadaa class or Luba. And this was one of the methods of checking and balancing political power in the Oromo society. The second highest Gadaa assembly is the clan chaffe. It is from these assemblies that special delegates to the higher assembly are elected. The lowest Gadaa chaffe is the local chaffe. This is made up of local members of the Luba from among whom representatives to clan chaffes are elected. The holders of these responsible posts can remain in office for eight years only, in normal times, and are then replaced by a new group of officers. The power is handed over at a special ceremony at a special place and time. The office-holders conduct government - political, economic, social, ritual and military - affairs of the entire nation for this period. During war time all capable men fight under the leadership of the group in office. During the eight year period the officials live together in a village (yaa'aa village) and when necessary travel together. There are five Gadaas in a cycle of 40 years. If a man enters office (becomes Luba) now, his sons will become Luba 40 years from now. The five Gadaa (sometimes called Buttaa) in the cycle have names, which vary slightly from region to region. Among some Oromo communities, the sets of five Gadaa names used by the sons are different from those of the fathers. Whereas among other communities, the same set of Gadaa names are used for both fathers and sons. Religious Belief The traditional Karrayyu religion is Waaqeffata, which is a monotheistic religion based on belief in a supreme being called ‘Waaqa’. This religion is closely related to the natural world as the Oromo pray to Waaqa at sites believed to be particularly blessed, these sites include certain tree species such as Odaa, at specific lakes and water points and on the top of certain hills and mountains. This does not however make them animists, contrary to some explanations. The Karrayyu have already lost a substantial portion of their land to state-led commercial enterprises. The Awash National Park has taken over 60 percent of what used to be Karrayyu land. In the 1950s, the Dutch established the Matahara Sugar factories and its vast sugar estate, displacing the local people and taking their land without any compensation. According to the World Bank, dikes built to protect the sugar plantations restrict the water flow raising tensions over water governance among different ethnic groups in the area. Government-run agribusiness schemes continue to chip at their grazing lands, water points, and religious sites. Despite corporate expansions into the area, the Fantalle district is one of the least underdeveloped in Ethiopia with a very poor road and telecommunication infrastructure. The Karrayyu are highly dependent on Awash river as a source of water for drinking, their livestock, and small scale communal farming. However, in addition to the dikes which limit the water flow, the pollution of Awash river by state-run factories pose a serious health hazard to the Karrayyu and their livestock. Periodic drought due to delayed rainfall, livestock disease, and conflicts with neighboring communities, primarily the Afar and Argobba, perpetuates the worsening livelihood of Karrayyu Oromos. However, the recurrent ethnic conflicts are usually over access to resources (grazing land and water) and land rights. Land is communally owned among the Karrayyu. Text(modified) :Online Picture :Social media / Artist Addisu Karaayuu in Karaayuu Oromo cultural dressing

#karrayyuu/ካረዩ

Reposted : ካራዩ በኦሮሚያ በፋንታሌ አውራጃ በፋንታሌ አውራጃ በእሳተ ገሞራ ተራራ እና በመተሐራ ሜዳ (ታላቁ የምስራቅ አፍሪካ ስምጥ ሸለቆ) ዙሪያ በአዋሽ ሸለቆ ውስጥ የሚኖሩ ጥንታዊ አርብቶ አደር ኩሺቲክ ተናጋሪ ኦሮሞዎች ናቸው። ካራዩ በአፍሪካ ቀንድ የኦሮሞ ባሕላዊ ቅርስ ጠባቂዎች ሆነው ተቆጥረዋል። ካራዩ ከቦረና፣ ጉጂ እና ካሚሴ ኦሮሞ ጋር በመሆን የአርብቶ አደር አኗኗርን እንዲሁም የኦሮሞን ባህላዊ ባህል ለመጠበቅ ከቀሩት የኦሮሞ ቡድኖች አንዱ ሆነው በመቆየታቸው ቁጥራቸው እየቀነሰ በመምጣቱ የመጥፋት አደጋ ተጋርጦባቸዋል። ካራዩን በብዙ ኦሮሞዎች ዘንድ እንደ ጥንታዊ ባህላቸው ጠባቂ ከመቆጠር በቀር በሴቶቻቸው ጉንጭ ላይ ባሉት ሁለት አግድም የጎሳ ምልክቶች እና በወንዶቻቸው የጉንፉራ ባህላዊ የፀጉር አሠራር ከሌሎች የኦሮሞ ብሄረሰቦች ሊለዩ ይችላሉ። ካራዩ በታዋቂው የጋዳ ሥነ ሥርዓት በዓለም ይታወቃሉ። ከ 10 000 እስከ 55 000 ካራዩስ ብቻ አሉ (ምክንያቱም በዘላንነት አኗኗራቸው ምክንያት ትክክለኛ አሃዞችን ማግኘት አስቸጋሪ ነው) ነገር ግን በ 20 ኛው ክፍለ ዘመን መጀመሪያ ላይ 200 000 ነበሩ. Karrayyu በደመ ነፍስ ላይ ናቸው. እንዲህ ያለው ውድቀት በዳግማዊ ምኒልክ ዘመነ መንግሥት (1889-1913) ኦሮሞዎች፣ የካሬዩ ሕዝብ በደረሰባቸው ስደት ምክንያት ነው። ይህ ንጉሠ ነገሥት ከአማራ ብሔር ተወላጆች የኢትዮጵያን አንድነት መርተው የአማራን አገዛዝ በኦሮሞዎች ላይ ጫኑ። በኋላ, በ 20 ኛው ክፍለ ዘመን, ካራዩ ብሔራዊ ፓርኮች እና ዘመናዊ እርሻዎች በመመሥረት ምክንያት አብዛኛውን መሬታቸውን አጥተዋል. ባለፉት አራት አስርት ዓመታት ውስጥ የካሬይዩስ 70 ከመቶው መሬታቸው፣ መቅደሶቻቸውን ጨምሮ፣ በመንግስት የተወሰዱት የስኳር እና የጥጥ እርሻዎችን ነው። ካራዩ የጋዳአ ስርዓትን ይለማመዳሉ፣ የአፍሪካ ዲሞክራሲ ጥንታዊ እና ውስብስብ የሆነ በተለምዶ በትውልድ ስብስቦች ላይ የተመሰረተ እና በየስምንት አመቱ ስልጣንን ይለዋወጣሉ። አንድ ሙሉ የጋዳ ዑደት ለ 40 ዓመታት ይቆያል. ጋዳ በኦሮሞ ማህበረሰብ ውስጥ ከልደት እስከ ሞት ድረስ የግለሰቦችን ህይወት የሚመራ ልዩ ዴሞክራሲያዊ የፖለቲካ እና ማህበራዊ ተቋም ነው። በሁሉም የኦሮሞ ህይወት ላይ ተጽእኖ ያሳደረ አንድ በከፍተኛ ደረጃ የዳበረ እራሱን የቻለ ስርዓት የገዳ ስርዓት ነው። የኦሮሞን ማህበረሰብ በየስምንት ዓመቱ በህብረተሰቡ ውስጥ የተለያዩ ሀላፊነቶችን የሚወስዱ በቡድን ወይም ስብስቦች (7-11 አካባቢ) የሚያደራጅ ስርዓት ነው። የኦሮሞን ሃይማኖታዊ፣ማህበራዊ፣ፖለቲካዊ እና ኢኮኖሚያዊ ሕይወት እንዲሁም ፍልስፍናን፣ጥበብን፣ታሪክንና ጊዜን የመጠበቅ ዘዴን ለብዙ ዓመታት መርቷል። የእያንዳንዱ እና እያንዳንዱ የህብረተሰብ አባል እንቅስቃሴ እና ህይወት የሚመራው በጋዳአ ነው። ኦሮሞ የሚያስተዳድርበት፣ ግዛቱንና መብቱን የሚያስከብርበት፣ ኢኮኖሚውን የሚጠብቅበትና የሚጠብቅበት እና ፍላጎቱ የሚፈጸምበት የህብረተሰቡ ህግ ነው። የገዳ ስርዓት የዲሞክራሲያዊ እና የእኩልነት የፖለቲካ ስርዓት መሰረት ሆኖ አገልግሏል። በእሱ ስር የሀገርን ጉዳይ የማስተዳደር ስልጣን እና ህግ የማውጣት ስልጣን የህዝብ ነው። ማንኛውም ወንድ የህብረተሰብ አባል በእድሜ እና በገዳም ደረጃ ላይ ያለ የመምረጥ እና የመመረጥ ሙሉ መብት አለው። ማንኛውም ህዝብ በማንኛውም ህዝባዊ ስብሰባ ያለ ፍርሃት ሃሳቡን የማሰማት መብት አለው። የጋዳአ ስርዓት እንዴት እንደሚሰራ አጭር መግለጫ አለ፡ የህብረተሰቡን ወንድ አባላት ለመከፋፈል ሁለት በደንብ የተገለጹ መንገዶች አሉ ይህም ሂሪያ (የእድሜ አባላት ያሉት ሁሉም የተወለዱት በአንድ የጋዳአ አገዛዝ በስምንት ዓመት ጊዜ ውስጥ ነው) ) እና ጋዳአ ደረጃ። የገዳ ደረጃዎች (የጋዳአ ክፍል የሚያልፍባቸው የእድገት ደረጃዎች) በተለያዩ የኦሮሚያ አካባቢዎች በቁጥር (7-11) እና በስም ይለያያሉ ምንም እንኳን ተግባሮቹ አንድ ናቸው። የሚከተሉት የጋዳ ደረጃዎች ናቸው፡- 1. ዳባሌ (ከ0-8 አመት እድሜ) 2. Folle ወይም Gamme Titiqaa (ዕድሜው 8-16) 3. ቆንዳአላ ወይም ጋምሜ ጉርጉዳ (16-24 አመት) 4. ኩኡሳ (እድሜው 24-32) 5. ራባ ዶሪ (እድሜው 32-40) 6. ጋዳኣ (40-48 ዓመት) 7. ዩባ I (48-56 አመቱ) 8. ዩባ II (ዕድሜ 56-64) 9. ዩባ III (64-72 ዓመት) 10. ጋዳሞጂጂ (እድሜው 72-80) አንድ የጋዳ ክፍል ከላይ በተጠቀሱት ክፍሎች ውስጥ ሲያልፍ የሚሰጣቸውን ተግባራት በአጭሩ እንገልፃለን። ዳባልሌዎች በስልጣን ላይ ያሉት የጋዳ ክፍል ልጆች ናቸው ሉባ። ዕድሜያቸው እስከ 8 ዓመት የሆኑ ወንዶች ናቸው. ስለዚህ ይህ የልጅነት ደረጃ ነው. ስምንተኛ አመታቸውን ሲጨርሱ ፎሌ ክፍል ይገባሉ። በዚህ እድሜያቸው ከመንደራቸው ርቀው እንዲሄዱ እና ቀላል ስራዎችን እንዲሰሩ ይፈቀድላቸዋል. 11. ጃርሳ (እድሜው 80 እና ከዚያ በላይ) ፈረሰኞች በቱራመንት በ16 አመታቸው ወደ ቆንዳላ ገቡ። አሁን ለማደን እና ከባድ ስራ ለመስራት ረጅም ርቀት ሊሄዱ ይችላሉ። የቆንዳአላ ዘመን ከማብቃቱ ሦስት ዓመታት በፊት የጋዳአ ክፍል አባላት ተሰብስበው የወደፊት የቡድን መሪዎችን (የሃይዩ ምክር ቤት) በመጨረሻም ፕሬዚዲየም እና አስፈፃሚ፣ የፍትህ እና የሥርዓት ባለሥልጣኖችን ሾሙ። ከመጨረሻው ምርጫ በፊት ብዙውን ጊዜ ረዘም ያለ የድርድር ዘመቻ ይካሄዳል። እጩዎቹ ከምርጫ በፊት የህዝቡን ድጋፍ ለማግኘት በደጋፊዎቻቸው ታጅበው ክልሉን እየጎበኙ ሲሆን ግለሰቦቹ በጥበብ፣ በጀግንነት፣ በጤና እና በአካል ብቃት ላይ ተመርኩዘው ይመረጣሉ። በኩኡሳ ክፍል ቀደም ሲል የተመረጡት መሪዎች ከራሳቸው ቡድን በስተቀር እስካሁን ሙሉ ስልጣን ባይይዙም በይፋ ተጭነዋል። ይህ በግለሰብ ህይወት ውስጥ እና በሁሉም የጋዳአ ስርዓት ውስጥ በጣም አስፈላጊ ከሆኑት ክስተቶች አንዱ ነው. በሚቀጥለው ክፍል Raaba Doorii አባላት ማግባት ተፈቅዶላቸዋል። ይህ እና የኩኡሳ ክፍል ሙሉ ስልጣንን ለመገመት የዝግጅት ጊዜን ይመሰርታል። በዚህ ጊዜ መጨረሻ ላይ የክፍል አባላት ሉባ ወይም ጋዳ ገብተው የስርዓቱ በጣም አስፈላጊ ክፍል ወደ ሙሉ ደረጃ ደርሰዋል እና እንደ ገዥ ጋዳኣ ክፍል ያዙ። በዚህ ደረጃ ስርአቱ ለአፍታ ይቆማል እና ሁሉም ወንዶች የመጨረሻውን ክፍል በመልቀቅ ወደ ሂደቱ ክፍል ይንቀሳቀሳሉ ፣ እሱም ወዲያውኑ በአዲሱ የወጣቶች ክፍል ተይዞ ወደ ስርዓቱ መሰላል መውጣት ይጀምራል ። የቀድሞው ገዥ መደብ ሉባ አሁን ዩባ ሆነ። ዩባዎች በሦስት የተለያዩ የስምንት ዓመታት ጊዜ ውስጥ ካለፉ በኋላ ወደ ጋዳሞጂጂ ክፍል ተላልፈዋል። ከዚያም ጃርሳ የሚባል የመጨረሻ ክፍል ገብተው ሙሉ በሙሉ ጡረታ ወጡ። ከላይ ባጭሩ እንደተገለጸው ኦሮሞው ከአንድ ደረጃ ወደ ሌላው ሲሸጋገር በህብረተሰቡ ውስጥ ያለው ተግባርና አኗኗሩ ይቀየራል። ለምሳሌ፣ በቆንዳላ፣ ኩኡሳ እና ራባ ዶሪ የክፍል ደረጃ ግለሰቦቹ በ24 ዓመታት ጊዜ ውስጥ የጦር ስልትን፣ የኦሮሞ ታሪክን፣ ፖለቲካን፣ ሥርዓትን፣ ህግንና አስተዳደርን ይማራሉ። በ 40 አመት እድሜያቸው ወደ ጋዳአ ክፍል ወይም ሉባ ሲገቡ, ሀገሪቱን የማስተዳደር እና የአምልኮ ሥርዓቶችን የማክበር ሃላፊነት ለመወጣት ሁሉንም አስፈላጊ እውቀት አግኝተዋል. ከፊል ጡረታ በመውጣት የሽማግሌዎች ቡድን ወደ አማካሪ እና የዳኝነት አቅም ያበቃል። የሚከተሉት የጋዳ ባለስልጣናት እና ተግባሮቻቸው በቱላማ ጋዳአ አሰራር መሰረት ናቸው፡- 1. Abbaa Bokku - ፕሬዚዳንት 2. አባአ ቦኩ - የመጀመሪያ ምክትል ፕሬዚዳንት 3. አባአ ቦኩ - ሁለተኛ ምክትል ፕሬዚዳንት 4. አባ ጨፌ - የጉባዔው ሊቀመንበር (ቻፌ) 5. Abbaa Dubbi - የፕሬዚዳንቱን ውሳኔ ለጉባዔው የሚያቀርበው አፈ-ጉባዔ 6. Abbaa Seera - የሕጎች ማስታወሻ እና የጉባዔው ውይይት ውጤቶች. 7. አባአ አላንጋ - ውሳኔውን የሚያስፈጽም ዳኛ 8. አባአ ዱላ - የሠራዊቱ ሓላፊ 9. አባአ ሰአ - በኢኮኖሚው ውስጥ ኃላፊ ስለዚህ፣ አጠቃላይ ፕሬዚዲየም “ሳልጋን ያኢኢ ቦራና” (ዘጠኝ የቦረና ጉባኤ) የሚባሉ ዘጠኝ አባላትን ያቀፈ ነው። አባ ቦኩስ ዋና ባለስልጣኖች ናቸው። (ቦኩ የእንጨት ወይም የብረት በትር ነው፣ በአባ ቦኩ፣ በፕሬዚዳንቱ የተያዘ የሥልጣን ምልክት ነው)። አባ ቦኩስ ከታችኛው ጉባኤ የተወከሉ ሀዩስ የተባሉ አማካሪዎች እና ረዳቶች አሏቸው። Odaa የመሰብሰቢያ ሶስት እርከኖች አሉ - በጎሳ መካከል ፣ ጎሳ እና የአካባቢ ገለባዎች ፣ ገለባ የኦሮሞ የፓርላማ ስሪት ነው። የገለባው ስብሰባ የተካሄደው በኦዳ (ሾላ) ዛፍ ሥር ባለው ሜዳ ላይ በአየር ላይ ነበር። ገለባው የጋራ ህጎችን አውጥቶ አውጇል እናም የተከማቸ የህግ እውቀት እና የጉምሩክ ምንጭ ነበር። በጋዳ ጨፌዎች ተዋረድ፣ የገዢው ፕሬዚዲየም ጠቅላላ ጉባኤ - የጋዳ ክፍል - ውሳኔው የመጨረሻ የሆነው ከፍተኛው አካል ነው። የመላው ሕዝብ ተወካዮች በአንድነት የሚሰበሰቡበት፣ አስቀድሞ በተወሰነው ጊዜ፣ ከሌሎች ነገሮች መካከል፣ በሥልጣን ላይ ያሉትን ሰዎች የሚገመግሙበት ጉባኤ ነው። በስልጣን ላይ ያሉት ከነሱ የሚጠበቀውን ማሳካት ካልቻሉ ጉባኤው በሌላ ቡድን የመተካት ሥልጣን ያለው ከገዳ መደብ ወይም ከሉባ መካከል በተመረጠ ቡድን ነው። ይህ ደግሞ በኦሮሞ ማህበረሰብ ውስጥ ያለውን የፖለቲካ ስልጣን የመፈተሽ እና የማመጣጠን አንዱ ዘዴ ነበር። ሁለተኛው ከፍተኛ የጋዳ ጉባኤ የጎሳ ገለባ ነው። ለከፍተኛ ጉባኤ ልዩ ተወካዮች የሚመረጡት ከእነዚህ ጉባኤዎች ነው። ዝቅተኛው የጋዳአ ገለባ የአከባቢው ገለባ ነው። ይህ የሉባ የአካባቢ አባላትን ያቀፈ ሲሆን ከመካከላቸውም የጎሳ ገለባ ተወካዮች ይመረጣሉ። የነዚህን ኃላፊነት የሚወስዱ ሰዎች በመደበኛነት ለስምንት ዓመታት ብቻ በቢሮ ውስጥ ሊቆዩ ይችላሉ እና ከዚያም በአዲስ የመኮንኖች ቡድን ይተካሉ. ስልጣኑ በልዩ ቦታ እና ጊዜ በልዩ ሥነ ሥርዓት ላይ ይሰጣል. የጽህፈት ቤቱ ባለስልጣኖች ለዚህ ጊዜ የመንግስት - ፖለቲካዊ ፣ ኢኮኖሚያዊ ፣ ማህበራዊ ፣ ሥነ-ስርዓት እና ወታደራዊ - ጉዳዮችን ያካሂዳሉ ። በጦርነት ጊዜ ሁሉም ችሎታ ያላቸው ሰዎች በቢሮ ውስጥ በቡድኑ መሪነት ይዋጋሉ. በስምንት አመት ጊዜ ውስጥ ባለሥልጣኖቹ በአንድ መንደር (yaa'aa መንደር) አብረው ይኖራሉ እና አስፈላጊ ሲሆን አብረው ይጓዛሉ. በ 40 ዓመታት ዑደት ውስጥ አምስት ጋዳሶች አሉ። አሁን አንድ ሰው ቢሮ ከገባ (ሉባ ከሆነ) ልጆቹ ከ40 ዓመት በኋላ ሉባ ይሆናሉ። በዑደቱ ውስጥ ያሉት አምስቱ ጋዳአ (አንዳንድ ጊዜ ቡታአ ይባላሉ) ስሞች አሏቸው ከክልል ክልል ትንሽ የሚለያዩ ናቸው። በአንዳንድ የኦሮሞ ማህበረሰቦች ውስጥ ልጆቹ የሚጠቀሙባቸው አምስት የጋዳ ስሞች ስብስቦች ከአባቶች የተለዩ ናቸው። ከሌሎች ማህበረሰቦች መካከል፣ ተመሳሳይ የጋዳአ ስሞች ስብስብ ለአባቶች እና ልጆች ጥቅም ላይ ይውላል። ሃይማኖታዊ እምነት ባህላዊው የካራዩ ሃይማኖት ዋቄፋታ ነው፣ ​​እሱም አንድ አምላክ ያለው ሃይማኖት ‘ዋቃ’ ተብሎ በሚጠራው የላቀ ፍጡር እምነት ላይ የተመሠረተ ነው። ይህ ሀይማኖት ከተፈጥሮ አለም ጋር በቅርበት የተያያዘ ነው ምክንያቱም ኦሮሞዎች በተለይ የተባረኩ ናቸው ተብሎ በሚታመንባቸው ቦታዎች ወደ ዋቃ ሲጸልዩ እነዚህ ቦታዎች እንደ ኦዳአ ያሉ የተወሰኑ የዛፍ ዝርያዎችን ያጠቃልላሉ, በተወሰኑ ሀይቆች እና የውሃ ቦታዎች እና በተወሰኑ ኮረብታዎች እና ተራሮች ላይ. ይህ ግን ከአንዳንድ ማብራሪያዎች በተቃራኒ ነፍጠኞች አያደርጋቸውም። ካራዩ ቀደም ሲል መሬታቸውን በመንግስት የሚመሩ የንግድ ድርጅቶች ከፍተኛ ድርሻ አጥተዋል። የአዋሽ ብሄራዊ ፓርክ 60 በመቶውን የካራዩ መሬት ወስዷል። በ1950ዎቹ ደች የማታሃራ ስኳር ፋብሪካዎችን እና ሰፊውን የስኳር ይዞታ በማቋቋም የአካባቢውን ህዝብ በማፈናቀል እና መሬታቸውን ያለ ምንም ካሳ ወሰዱ። የዓለም ባንክ እንደገለጸው የስኳር ልማትን ለመከላከል የተገነቡ ዳይኮች የውሃ ፍሰትን በመገደብ በአካባቢው በሚገኙ የተለያዩ ብሔረሰቦች መካከል በውሃ አስተዳደር ላይ አለመግባባት እንዲፈጠር አድርጓል. በመንግስት የሚተዳደረው የግብርና ንግድ እቅዶች በግጦሽ መሬቶቻቸው፣ በውሃ ማዕከላቸው እና በሃይማኖታዊ ስፍራዎቻቸው ላይ መሰባበር ቀጥለዋል። በአካባቢው የኮርፖሬት መስፋፋት ቢደረግም የፋንታሌ አውራጃ በጣም ደካማ የመንገድ እና የቴሌኮሙኒኬሽን መሰረተ ልማቶች ካሉት በኢትዮጵያ ውስጥ ከዝቅተኛ ልማት ውስጥ አንዱ ነው። ካራዩ በአዋሽ ወንዝ ላይ ለመጠጥ፣ ለከብቶቻቸው እና ለአነስተኛ የጋራ እርሻዎች የውሃ ምንጭ በመሆን በጣም ጥገኛ ናቸው። ነገር ግን የውሃውን ፍሰት ከሚገድቡ ዳይኮች በተጨማሪ የአዋሽ ወንዝ በመንግስት የሚተዳደሩ ፋብሪካዎች የሚደርሰው ብክለት በካራዩ እና በከብቶቻቸው ላይ ከፍተኛ የጤና ጠንቅ ነው። የዝናብ መዘግየት፣ የእንስሳት በሽታ እና ከአጎራባች ማህበረሰቦች ጋር በዋነኛነት ከአፋር እና ከአርጎባ ጋር በተፈጠረው ግጭት ምክንያት ከጊዜ ወደ ጊዜ እየደረሰ ያለው ድርቅ የካራዩ ኦሮሞዎች ኑሮ እየተባባሰ እንዲሄድ አድርጓል። ነገር ግን ደጋግመው የሚነሱት ብሔር ተኮር ግጭቶች ከሀብት አቅርቦት (የግጦሽ መሬትና ውሃ) እና ከመሬት መብት ጋር የተያያዙ ናቸው። መሬት በካራዩ መካከል የጋራ ንብረት ነው። ጽሑፍ (የተሻሻለ): በመስመር ላይ ሥዕል፡ማህበራዊ ሚዲያ/አርቲስት አዲሱ ካራዩ በካራዩ የኦሮሞ የባህል ልብስ መልበስ

#Gadaa

GADAA 1.Hiikkaa Gadaa Gadaan waan jecha tokkoon himamuu miti. Kana jechuun gadaan hiika hedduu qaba jechuudha. Innis akka armaan gaditti ibsama. Gadaan sirni ittin bulmaataa Oromooti Gadaan maqaa waliigalaa kan ittin bulmaataa dimookiraatawaa taheedha. Sirna dimookiraasii hayyoota Oromootiin uumameedha. Sirni gadaa heera saba Oromoo guutuu kan siyaasaa, dinagdee fi hawaassummaan sabichaa ittin murteeffamuu dha. Kan miseensi sabichaa mirgaa fi dirqama isaa beekee itti walii galu wabii tokkummaati. Gadaan sadarkaa umriiti Sirni gadaa sirna dhalli Oromoo hoodaa fi itti gaafatama adda addaa kan itti qabatanii dha. Hojiileen raawwatamu hundi sirna gadaan walitti hidhata qaba. Kana jechuun gadaan sirna aadaa, seenaa, afaan, hawaasummaa, dinagdee Oromoo irratti hundaa’ee ijaarame jechuudha. Dhallii oromoo sadarkaa umrii waggaa saddeet saddeettin tokko irra gara biraatti dabraa bara saddeetama booda sadarkaa gadamoojjii /kudha tokkoffa irra gaha. Namni tokko sadarkaa gadaa tokko keessa bara saddeet qofa tura. Yeroo sadarkaa gadaa tokko irra kan biraatti cehu sirna adda addaatuu raawwatama. Sadarkaaleen gadaa kunis akka armaan gadiitti dhihaatu. 2. Sadarkaalee Gadaa maxxaarii (0-8) Sadarkaa kun sadarkaa daa’imaati Daa’imni sadaekaa kana keessa jiru rifeensi isaa hin haadamu Daa’imni tokko yeroo sadarkaa kana hulluqu maqaa arkata. Maatiin daa’iman sadarka kana keessa jiran qaban yoo aannan hin qabne gosaatuu keennaf. Daa’imni sadarka kana keessa jiru hamtuufi toltuu, firaa fi alagaa addan baasuuf fa’a. kana malees hibboo fi seenaa akaakkayyuu fi abaabilee isaa irra barata. Akkasumaas, gaggeessa paartii gaafa dhalatan taayta irra ture waliin akka miseensaatti fudhatama. Sadarkaan kun Oromoo Ituu biratti maxxaarrii jedhama. Ruubaa/Itti makoo (9-16) Daa’imni tokko yeroo sadarkaa kana seenu rifeensi irra haadamee booda ayyaanni qophaahee keennaan gabbisaa /goramsa tokko/ keennameefii sadarkaa itti makkootti seena. Yeroo kana hammachiifamee maqaan baafamaf. Guyyaa kanarra eegalee maqaan kanaan beekkama. Ijoolleen sadarkaa kana seenani bara afur booda gaammaa haaddatanii, roggee filatan Gahee hojii isaanii Bishaan daakuu, farda gulufsiisuu fi sirba fi geerarsa baratu. Kanamalees hidda sanyii isaanii, hojiitiksaa, adamoo, ispiirtii aadaa fi jibrii foo’uu baratu. Akkasumaas , siyaasaa (mirga, dirq ama, seera) fi hawaasummaa baratu. Dhumma irrattis ayyaana ijoollee kan tabooree jedhamu hiriyaa isaanii walin kabaju. Sadarkaan kun – Boorana keessatti – Gammee xixiqaa jedhama Goobama/Dabballee (17-24) Da’imni sadarkaa Ruubaa keessa dabree sadarkaa goobamaa ykn dargaggoo keessa seena. Gahee hojii Leenjii waraanaa baratu Biyya irra deemuun sirba saban wal baru Yeroo gadaan buttaa qalu goobamaatuu korma kuffisee qabaaf sadarkaan kun bakkoota adda addaatti maqaa adda addaa qaba. Tuulama – Foollee Borrona – Gammaa Gurguddaa Gujii – Kuusaa Afran Qalloo – Goobama Raaba/Foollee (25-32) Namni tokko sadarkaa gobama keessa bahee sadarkaa raabaatii seena. Sadarkaan kun sadarkaa loltummaattii. Namni sadarkaa kana seenee waraana taha jechuudha. Sirna gadaa keessatti murni kun murna loltuu ture. Namni umriin isaa sadarkaa kana seenee hundi loltummaa tahuuf dirqama qaba. Gahee hojii Raabaa Leenjii waraanaa baratanii yeroo diinni biyya weerare meeshaa waraanaa kan akka xiyyaa, eeboo, gaachanaa fi fardaan duulanii diina ofiirra deebisu. Dhimmoota biyyaan wal qabatan barachuu jalqaban. Sadarkaan kun bakka adda addaatti maqaa adda addaa qaba. Kunis Booranatti – Kuusaa Tuulamatti – Qondaala Gujiitti – Raabaa Afran Qallootti – Raabaa jedhamu Doorii (33-40) Sadarkaan kun yeroo itti ilmaan kormaa aangoo qabachuuf qophii barbaachisu itti godhaniidha. Haalii hojii isaanii warra biyya bulchan waliin waliitti hidhata qaba. Gahee Hojii Doorii Bakka warri gadaa itti murtii seeraa keennan rakkoo gosaa ilaalanii fi marii adda addaa godhanitti argamanii seea baratan. Manguuddoo biyyaa irraa aadaa, seenaa, amantii, fi seera baratan. Yaa’ii caffee gadaarratti hirmaatanii duudha bulchinsa gadaa baratan. Rakkoolee xixiqqaa uumamte furanii muuxannoo hojii horatan. Biyya keessa deemanii ummatan wal baru. Sadarkaan kun bakka adda addaatti maqaa adda addaa qaba. Kunis :- Booranatti – Raabaa Doorii Tuulamatti – Luuba Afran Qallootti – Doorii /Raaboodoorii/ Gujiitti – Doorii jedhama. Waluma galatti sadarkaan doorii kun yeroo itti ilmaan kormaa aadaa, duudhaa, seenaa, safuu, seeraa fi heera baratanii angoo qaphachuuf itti of qopheessaniidha. Gadaa (41-48) Sadarkaan kun yeroo ilmaan kormaa aangoo siyaasaa itti qabatanii biyya bulchanii dha. Kana malees yeroo seera itti seeraa ilaalanii rakkoo gosaa furaniidha. Akkasumas abbaan gadaa biyya bulchu yeroo kana filamee hojii mootummaa godhaa itti jalqaba. Sadarkaan kun bakka adda addaatti maqaa adda addaa qaba. Innis :- Booranatti – Gadaa Gujiitti – Gadaa Tuulamatti – Luuba Arsiitti – Luuba Waluma galatti sadarkaa gadaa kana keessatti biyya guutuu keessa deemanii rakkoo dinagdee, hawaasaa, siyaasaa fi waraanaa furuuf itti gaafatama qaban. 7.Abbaa Bokkuu(49-56). 8.Abbaa muudaa(57-64) 9.Hayyuu(65-72) 10.Gada Mooji(73 -80) Sadarkaan kun yeroo murni duraan aangoo irra ture aangoo itti dabarsu keennuun aangoo irra buhuudha. Manguddoonni yeroo aangoo isaanii fixan akka angafootti ilaalaman. Abboottii Gadaa aangoo irra jiran gargaaran ykn gursu. 3/ Gadaan maqaa miseensoota paartiilee gadaati. Gadaan oromoo shani ykn gaggeessa gadaa shan qaba. Gaggeessa gadaa jeechuun miseensa paartiilee siyaasaa jechuudha. Gadaan tokko waggaa saddeet qaba. Gaggeessi tokko waggaa saddeet biyya bulchee kan itti aanuuf aangoo keenna. Abbootiin gadaa waggaa saddeet saddeetiin aangoo waliif dabarsu. Waggaan saddeet gadaa tokko maqaa mataa isaa qaba. Kunis gaggeessa ykn miseensa gadaa jedhama. Kunis bakka adda addaattii maqaa adda addaa qaba. Boorana – Gaggeessa Gadaa Tuulama – Miseensa Gadaa Ituu – Miseensa Gadaa Arsii – Miseensa Gadaa Gujii – Baalii jedhama. 4.Marsaa Gadaa Gaggeessi gadaa tokko tartiibaan deemee kan jalqabaatti yoo deebi’u marsaa tokko tahu. Kunis Marsaa Gadaa jedhama. Gaggeessi gadaa tokko waggaa 40 booda bakka isaatti deebi’a ykn aangoo qabata. Ilmaan gadaa moojii warra gadaati. Kana jeechuun abbaan gadaamoojii yoota’u ilmi isaa abbaa gadaa ta’a. Gaggeessa Gadaa Afran Qalloo Hormaata Sabbooqa Dibbeessa Fadataa Daraaraa fa’a. Gaggeessii kun tartiibaa marsaan gadaan yoo mul’atu kan armaan gadii fakkaata. Sabbooqa Hormaata Dibbeessa Daraaraa Foodataa Waluma galatti gaggeessi gadaa 5 marsaa gadaa tokko tahu. Tartiiba yeroo idileetiin yoo laallu jireenya namaa tokko keessa marsaa gadaa lamaatu jira. Isaaniis Marsaa duraa – Gadaa Abbaa Marsaa Boodaa – Gadaa Ilmaa Dhalii oromoo tokko guyyaa itti dhalatee eegalee hanga umrii waggaa (80) miseensa paartii gadaa tokko tahee jiraata Kana jechuun abbaa fi ilma jidhuu garagarummaa umrii waggaa 40 jira. ——————————————————- Ababoota laamishaahuu fi Guutummatti dhababmuu sirna Gadaa Raabaa fi Doorii Ittin bulmaatni Mootummaa Raabaa fi Doorii Harargee Kuniis laamshaahuu kan eegale . Jalqaba jaarraa 18ffaa keessa sababa Abbootiin Gadaa Rabaa fi Doorii tokko tokko Amiirota hararii waliin hariiroo Fuudhaa fi Heeruma uumuu dabalatee Amirota Harararii gosa orommoo lallabachuu barbaadaniif akka gosti moggaafamtuuf godhan booda. Adeemsi kuniis muudamni Abbaa gadaa akka duraatti kan heeraafi seera sirna gadaa eggatee deemu osoo hin taane Angoon abbaa Gadaa maatii irraa gara maatiitti akka darbuuf xurree saaqe. Sababnii bara hariiroon kun uumamu Angoon Amiirota kan warra maatii tookko waan tureef Aboottiin Gadaa raabaa fi Dooriitiis Adeemsa kana dhaaluu jalqaban fkn Amiir Ali ibn Da’ud kan bara(1647-1661)bulchaa ture irraa eegalee hanga Amiiraa isa dhumaa Amir Abdullahi ibn Muhammed kan bara(1885-1887)harar bulchaa turetti Amiirumaan Abbaa irraa gara ilmaa ykn obboleessa irraa gara obboleessaattii dabraa turte. Gara oromootiinis Abbootiin Gadaa adeemsa kanan bulchaa turan akka fkntti Ballaa Buubaa ,Caammaa Nuur,kormooso,wadaay galmoo faan isaan muraasa. Adeemsa fuudhaa fi heerumaatiin walqabatee Ali ibn Da’ud kan bara(1647-1661)bulchaa ture niitiin issaa oromo Anniyyaa yammuu taatu Amiir muhamad kan(1866-1875)Harar bulchaa ture nitiin isaa oboleettii koormoosoo kan abbaa gadaa afrn qalloo ture yammuu taatu inniis kudha lamaana alaa keessaa gosa warra Abbaadhooti. Akkasumaas kormoosoos intala Amir Abdul Karim (1825-1834),kadja tan jedhamtu fuudhee akka ture ni himama. Gara biraatiin naannoon Oromiyaa Bahaa tun Afaan qawwee weerartoota Arabaa jechuun Mootummaan Turkii fi Mootummaan Misraatiin A.L.A bara (1875-1885) Weeyraramuun ittiin bulmaaatni sirna Gadaa Raabaafii Doorii Oromoota hararg kun daran akka laamishaahu ta`e. Adeemsa kanaaniis Weeyrartoonni kun bakka Abbootii Gadaa Duursitoota Gosaa gosoota oromoo kan naanno kana jiraatan keessaa filanii Maqaa Damiina,Garaada fi Malaaqa jedhamu moggaasuudhaan angoo kennaniifi akka adeemsi ittiin bulmaaata sirna Gadaa sabni kun ittiin walbulchaa ture dadhabu taasisan. Dhuma irrattis Sirni Gadaa boonsaan Oromoon ofii kalaqatee ittin of bulchaa ture Kun xumura Jaarraa 19ffaa keessa weeyrara nafxanyootaatiin guutuutti Barbadaahuu isaa yaadannoo kaleessaatti. Xumura Akukuma jalqaba irratti ibsine sirni Gadaa sirna Dhimma jiruu fi jireenya ummata Oromoo fuula hundaan kan ilaalu sirna siyaasa, aada diinagdeefi amantiiti. Akkaataan jireenya maatii, fuudhaafii heerumaa, hariiroon uumaa, Akkaataan qabannoo qabeenyaa itti loon bobbaasan, ,akkaataan itti qabeenya horatanii dhimma ittiin bahan hundi aadaa Gadaa keessatti bakka olaanaa qabu. Namuu qabeenya mataa isaa irratti mirga guutuu qaba. Akkaataan baasiin gumaa, adabni seeraa cabsanii fi sababa biraalleeofitti makanii itti waliin jiraatan hundi aadaa sirna kanaantiin gaggeefamu. Akka bara saniitti eenyulleen aadaa kana nifudhata. Murtiin adabbii yoo irratti dabrellee namni sun beekeeti eegumsa tokko malee, taa’ee adaba isarritti raaw’atamu eeggata. Aadaa kanaa ala bahuun, badiidha, namuu aadaa tahuu isaa waan beekuuf sirna Gadaa keessa jiru osoo keessaa of hinbaasin kabajee jiraata. Walumaa galatti sirni Gadaa sirna tokkicha ilmaan Oromoo hundi ittiin wal-bulchaa ture har`a addunyaa biratti fudhatama argachuun Galmee UNESCO irratti Galmaa`e waan ta`eef sirna kanaan yoo har’a wal-bulchine tokkummaa Oromoo gutumaan guutuutti mirkaneessuu bira dabree eenyummaan Saba Keenyaa daran Addunyaa irratti akka beekamu taasisaa. kanaafuu sirna miidhagaa sabni keenya ittiin walbulchaa ture kan gita bittaan nafxanyaa akka awwaalamu taasise ture kana iddoo jalqabaatti deebi`ee akka dagaagu gochuuf ga`een tokkoo tookkoo abbaa aadaa kan ta`e saba oromoo irraa eegamu ol`aanaa waan taheef gumaachi yaadaa fi beekumsaa nuti gumaachinu eegala dhuma hin qabneedha