Translate

Sunday, February 28, 2021

# BISHAAN HOO,AA AWWEEYTUU

 '' Bishaan Hoo’aa Awweeytuu ''
********************
Mootummaa biyyolessaa naannoo Amaaraa bulchiinsa godina saba Oromoo aanaa Jiillee Dhummuugaatti argama.

Teessoo bulchiinsaa kan taate magaalaa Kamisee irraa kallattii kibbaatiin fageenya kiiloo meetira 64 irratti argama.

Daandii konkolaataa Finfinneedhaa Kamisee irratti daandicha bitaafi mirgaan hordofuun kan hundoofte magaalaan Sanbatee teessoo aanichaati.

Magaalaan Sanbatee bitaafi mirgaan gaaraan marfamtee argamuun magaalichaaf miidhagina addaa kenneeraaf.

Magaalaa Sanbatee irraa kallatti bahaatiin daandii cirrachaa xinnoo imaluun bishaan hoo’a uumamaa Aweeytuu arganna.

Imala xinnoo laga Sanbatee daandii keenyarraa gara harka mirgaatti kan mul’atu iddoo dhooqa lafaa agartu.Iddoo kanatti dacheen asiifi achiin hafuura hoo’aa of keessaa yemmuu ol baastuu daawwattu/bishaan hoo’aa Awweeytuu jechuudha.

Bakkicha bira yemmuu geessan immoo haala uumamaatti baay’ee dinqisiifattu,gidduu dhagaawwanii bishaan danfaa finni finni jechaa ol utaalu agartu.

Bishaan hoo’aan dhagaacha gidduun bulluq bulluq jechaa ol ba’u hoomocha uumuun dhagaachaafi wantoota biroo naannawa isaatti argamu affeelaa iddoo sanatti hurriin akka uumamu taasisa.

Fayyadamtoonni hurka bishaan hoo’aa kana keessaa ba’u irra dhaabbachuun dhibeewwaan adda addaatiif dhimma itti ba’u, akkasumas, sammuufi qaama ofii ittin booharsuuf gara bishaan hoo’a uumamaa Aweeytuu kutaalee biyyatti gara garaa irraa kan itti imalan hedduudha.

Hoo’i bishaan kanaa heddu ta’urraa kan ka’e daqiiqaa 10 keessatti wanta irra kaa’ame bilcheessuu ni danda’a,.

Fakkenyaaf namoonni garasitti yemmuu imalan boqolloofi hanqaaquu hoo’a bishaan kanaatiin ni waddu yookan yemmuu affeelan ni agartu.

Fayyadamtoonni bishaan hoo’a Aweeytuu kana yemmuu fayyadaman of eeggannoodhan ta’uu qaba.

Sababni isaas hoo’ii bishaan kanaa cimaa waan ta’eef kallattiin qaamarra of tuuksisuu osoo hin taane dhiheenya isaa dhaabbachuun yookaan taa’uun hurka isaa fayyadamuun qaama keenya miirri dadhabbii itti mul’aturraa bilisa ba’uun ni danda’ama.

Bishaan Aweeytuu iddoo laggeen lama itti wal-qunnaman irratti argama.Laga aanaa Dawaa Caffaa irraa dhangala’u laggeen Axaayyeefi Zaaroo jedhamaniifi laga karaa kallattii magaalaa Sanbatee irraa yaa’u laga Qabii waliin iddoo itti wal-qunnaman ta’uun isaa immoo bakkichaaf miidhagina qalbii nama booji’u akka qabaatu taasiseera.

Naannawni bishaan hoo’aa uumamaa Aweeytuu kun iddoolee ol ka’oo kanneen akka Dagaagaa,Kooloo,Ayaabariifi Agobdii jedhamaniin kan daangeffameedha.

Iddoon kuni qaama iddoolee sulula qiinxamaa keessatti argaman waan ta’eef dhiibbaa hoo’a volkaanoo keessa lafaatti argamuun kan uumame bakka qabeenya hawwataa uumamaa uumamaan uumameedha.

Gandooleen kanneen akka Warra Leencaa, Dullaafi Marawwaa Adaree kan wal daangessan haala teessuma lafa Awweeytuu diriiraafi ol ka’aa ta’ee naannawa isaa waliin kan daangessaniidha.

(Madda Ayyuub Muhammad)

# Seenaa Gamoo General Abbabaa Gammadaa

𝐒𝐞𝐞𝐧𝐚𝐚 𝐆𝐚𝐦𝐨𝐨 𝐆𝐞𝐧𝐞𝐫𝐚𝐚𝐥 𝐀𝐛𝐛𝐚𝐛𝐚𝐚 𝐆𝐚𝐦𝐦𝐚𝐝𝐚𝐚
🇸 🇪 🇪 🇳 🇦 🇦  🇬 🇦 🇲 🇴 🇴  🇬 🇪 🇳 🇪  🇷 🇦 🇦 🇱  🇦 🇧 🇧 🇦 🇧 🇦 🇦  🇬 🇦 🇲 🇲 🇦 🇩 🇦 🇦
••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••
Gamoon kun Bara 1953 Ajejaa raayyaa kan turen Jeneraal Abbabaa Gammadaatin kan ijaarame dha. Gamoon kun Magaalaa Caffaa Roobit irraa gara bahaatti km 21 fagaate ganda qiciicoo keessatti argama.
Gamoo umurii dheeraa qabu kun dhakaa babbareedaa irraa qofan kan ijaaramefi yeroo amma kanaas akka waan haarawa ijaarametti kan miidhagu dha.
••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••
Gamoon kun bara 1952 Jeneraala Abbabaa Gammadaa Ajajaa Raayyaa /Waraanaa/tureen bu,uura dhakaa kaahuudhaan bara 1953 ijaarsa isaa jalqabee yeroo gabaabaa keessatti akka raawwatamu kan taasifame dha.
 Ijaarsi gamoo kanaattis lafa bal ‘aa irratti bilookii jahaan qoodamee kan ijaarame dha. Bilookiin kunis faayidaa gara garaaf akka olu ta'e ka ijaarame dha.
••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••
Haala Ijaarsa Gamoo Jeneraala Abbabaa Gammada 
••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••
Haalli ijaarsa gamoo kana kan nama ajaa’ibsiisuufi dinqisiisu taasise keessaa:-
Dhaaka gurraacha naannawa tokko jiran qofa buqqisuun konkolaataa fe'umsaan akka dhufu godhame, cirracha fi bishaan ijaarsaaf oolu laga jaarraa irraa konkolaattoota akka dhufugodhamefi dhakoolee babbareedaa miidhaginaaf godhaman naannoo mashoolee jedhamu irraa fiduudhaan biyyoo nooraa adii naannoo laga boorkaannaa sheeh muqrii jedhamurraa human namatiin fi harreettin guuruudhaan akka ijaaramu kan taasifame dha. 
Inni biraa ogeessoota warra ijaarsa kana ijaaran naannoo kibbaa walloo / Dabuub Walloo Dasee irraa namoota ammaan dura warra xaaliyaanoota waliin hojjechaa turan barbaadamanii kan dhufan yammuu ta’u akkasumas,  namoota guyyaanii hojjetan naannoo daseetii kaffaltii guyyaniin qarshii tokko tokkotiin konkolaataa fe’umsaa lamaan fuudhamanii hojjetaa turan jedhama. 
••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••
Gamoo Generaala Abbabaa Gammadaa kuni hanga ammaatti umurii dheeraa haa ta'u malee yeroo amma kanas akka waan haarawa ijaaramee kan fakkaatuu fi fuula duraafis yeroo dheeraa waan tajaajiluu danda'u dha.kanaafuu, Hundi keenyaa gamoo seenaa qabeessa kana haa daawwannuu ergaa keenya!!!!!!

/ Source Ahmed ibrahim/

Saturday, February 27, 2021

#Fannoo_ Gabaa _Baatee

Fannoo Gabayaa Wiixataa.
<<<<<<<>>>>>>>>>>>
Gabayyaa wixataa gidduu kan argamu sibiila fannoo namaa kun yeroo Haylasiilasee bara 1942 Baateen magaalaa guddittii Awsaa naannoo walloo turte.fannoon kun  kantiibaa kaasaa maaruutiin akka ijaarame seenaan  dubbatamee jira. sababnii isaas yakkaa hir'isuuf akka ta'e barameera . haa ta,u malee dhalata garfaa dugugguru ( kaarra ujubaa)kan ta'e Ga,aas Mahammad boddoyyaa Affaaronii lama Alii Kaareef Sayid Ayitilee jedhaman karaatti eeguun gilleen /shootalaan/ morma isaa kutuun waan ajjeesaniif hidhaadhaan akka adabaman murta'us haadhii manaa isaa faxumaan, ol-iyyaannoo mana murtii wallii gala Finfinneetti iyyachuun namootin yakka kana  raawwatan fannifamanii akka ajjeefaman murtii fiddee jirti. Haaluma kanaan gabayaa wiixataa gabayaa baatee iddoo dhaabachuumsaa  bakkaa jedhamuun fannoon isaani rawwatameera.garuu, osoo hin fanifamin duraa durboonni naannoo keenyaa tarkaanfi fudhatame deeggaruun.
"Qilxiim kee miidhegdaa akka agaddaa gannoo" Ga'aasoon halaaltaa Alii Kaareen fannoo"
Jechuun weleliisanii jiruu.
Haa ta'u malee yakkii garfaa fi warra-waayyuu keessatti ummaamuu guutuun isaa yoo baduu baatuu illee yakkiichii akka hir'attee odefannoon nii mul'isa.

/ By miky Sultan/

# Raya Rayumma# Raayyaa Raayyuummaa

 Raya Rayumma( ራያ ራዩማ)
**************-----------********
የራያ ህዝብ እንደማንኛዉም ማህበረ ሰብ የራሱ የሆነ ቋንቋና ባህል ያለዉ ማህበረ ሰብ ነዉ። ከዝህ በታች ያለዉ ቃላቶች እና ፍቻቸው እንመልከት።ምናልባት የቃላት ግድፈቶች ካሉ ከወድሁ ይቅርታ እየጠየቁ ለመታረም ፍቃደኛ  ስለ ሆንኩ መልካሙን ትብብራቹህ አይለየን እላለሁ።   የራያ    ልጆች ቋንቋቹህ በመጽሃፍ ባይጻፍም ትርጉሙ እኖሆ ብያለሁ።መልካም ንባብ

ራያኛ                     ኦሮምኛ                    አመ
ፋጀ                       ፋጅ                         አርማ
አራርሳ                  አራርሳ                     አስታራቅ
ቃናኔ                    ቀነን                         እንክብካቤ
ዱረይቲ              ዱረይቲ                    ባለጸጋ
ዳሙ                 ዳሙ                          ጣዝማ
ባድ አቱ               ባድ አቱ                    ሃብታም
ጉግሳ                ጉግሳ                       ፈረሰኛ
እብሳ                 እብሳ                                        መብራት
ሻንታሞ              ሸንታማ                     50
ቆቦ                   ቆቦ                          ጉሎ
ቅልሻ                 ቅሌንሳ                   ንፋስ
ድማ                 ድማ                       ቀይ
ጉራቻ                ጉራቻ                     ጥቁር
አዴ                    አድ                         ነጭ
ኩሌ                 ኩሌ                        ጠይም/ፍልቅልቅ
እቱ                        እቱ                       የጎሳ ስም
ሃራ                    ሃራ                         ጥራግ/ጥረግ
ኦዳ                      ኦዳ                       ዋርካ
ቕልጣ               ቅልጦ                          ፨  
ጃኖ                      ጃኖ                   ርባን/ ልብስ
ጫሌ                    ጫላ                   በለጠ
መጋል/ለ             መጋላ                 ጠይም
ሃንጥያ              ሃጥያ                     እላማ
ዳድእ/ኤ         ዳድእ/ኤ                 ካትካላ
ዳይማ             ዳእማ                     ህጻን
ሮብሰ/ሮባ         ሮብሰ/ሮባ            ዝናብ/ ዘነበ
ጃሪ                  ጀሪ                       ሰዎች
ገለታ                 ገለታ                 ምስጋና
ጅሎ               ጅሎ                የሰዉ/የቦታ ስም
ደዮ/ዳዩ         ደዮ/ዳዩ               የሰዉ/የቦታ ስም
በድ አሳ         በድ አሳ            ሃብታሙ
ቶላ               ቶላ                   ጡሩ
ከነ               ከን                       አምጣ                        
ወሆሎ             ዋህሎ                   ጓደኛ
ኩኩፍቶ            ጉጉፍቱ                  ኮረብታማ
ሆርማት               ሆርማታ             አርብ/አርብቶ አደር
ጎልና                   ጎለና                   ከትንሽ ግዜ ቡሃላ
መካንሳ                 መካንሳ                  ብሳና
ገንዳ ጢራቻ                ጢረቻ               ጠጠር
ጥጣ                    ጥጣ                   ፉጭት
ካራጉቱ                 ካራጉቱ                ሙሉ በር
ጢሳ ባልማ            ጪሳ ባልማ            የባሃልማ ማረፍያ
መርሳ                  መርሳ                    ዙር
በደኖ/ቁርቁራ/አጎብድ      በደኖ/ቁርቁራ/አጎብድ

#Walloo- Wollo- Wello-#ወሎ

ወሎ ሙሉ በሙሉ የኦሮሞ ሀገር ነበር።
https://www.facebook.com/wallo.lion.9
የወሎ 7 ቤት ብሔረሰቦች ወራሂማኖ ፣ወራኢሉ፣ ወራቃሉ፣ ወረባቦ፣ ወራአልቦኮ፣ ወራከራዩ፣ ወራኖሌ የወሎ ሕዝብ መሠረት ናቸው። በ 19ኛ ክፍለ ዘመን የትግሬው ካሣ ምርጫ አጼ ዮሐንስ4ኛ ና አጼ ቴዎድሮስ በሙስሊሞች ላይ የክሩሴድ ጦርነት አውጀው ሕዝቡን ጨፍጭፈው እስላምችን ክርስቲያን አንስተው ሥም ባህል ታሪክ ቋንቋ ወደ አማራ ከመለወጣቸው በፊት ወሎ የኦሮሞ ሀገር ነበረች። ዋሎ የኦሮሞ ጀግኖች የበቀሉባት የራያ የአሰቦና የዋቅጅራት ሀገር ነች። ከላይ የተጠቀሱ የወሎ ሕዝብ መሠረት የሆኑ ብሔረሰቦች አብዛኛዎቹ ኦሮሞነታቸውን ረስተው ማንነታቸውን ለውጠው ትግሬና አማራ ተብለው ሲኖሩ እጅግ በጣም ያሳዝናል ይቆጫል ያንገበግባል። ከ 11ኛ ክፍለ ዘመን በፊት ጀምሮ ኦሮሞን እርስ በርሱ አዋግቶ አንድነቱን ከፋፍሎ በማዳከም በአበሲያ እንጅ እንድ ወድቅ ያደረገው ጠላት የ አንድነት ማጠት ነው።  ኦሮሞ ሃይማኖት ያደረበትን ከፍተኛ ውድቀት ተገንዝቦ ከሃይማኖት ቅኝ አገዛዝ ባርነት ነጻ ለመውጣት መወሰን አለባት። ወሎ ብቻ ሳይሆን መላ ሀገሩ ሊያዝ የቻለው በ ሀይማኖት ጦርነት ጦስ ነው።

በጣም የሚያሳዝነዉ በጠላት ተከበዉ እየተመቱ የሚኖሩ የወረሂማኖ ሙስሊሞችና የጁዎች ሙስሊሞች የኢማም ማዕረግ ለማግኘት እርስ በርሳቸዉ ሲባሉ በዮሐንስ 4ኛ እጅ ወድቀዉ በግድ የክርስትና ሃይማኖት እንዲቀበሉ ተደረጉ፡፡ብዙዎቹ ፍጅት ተፈጻመባቸዉ፡፡ከዚህ አደጋ የተረፉት ወደሱዳን ተሰደዉ አመለጡ፡፡ ለ1000 ዓመታት ሕዝብ እየከፋፈለ አንድነት እያዳከመ ኦሮሞ ከወደቀበት የባርነት አገዛዝ እንዳይነሳ በማድረጉ ነዉ፡፡ የዛሬዎቹ ኦሮሞዎች ከአለፈዉ ጠባሳ ታሪክ ተምረዉ ከሃይማኖት ባርነት ተላቀዉ እንደ ሰለጠነዉ ዓለም ማንነት አንድነት ጠብቀዉ መኖር አለባቸዉ፡፡ለሚሰማ ሰዉ ታሪክ ያስተምራል ጊዜ ይመክራል ዘመን ይለዉጣል፡፡ ስለዚህ ኦሮሞዎች አንድነት ጠብቁ። በገሳ በወንዝ በክፍለ ሀገር በሃይማኖት መከፋፈሉን አቁሙ፡፡

#Carcar-ጨርጨር

Bara1896 G.C, Lola Adawa booda laftii qonnaan bultootaa tan naannoo carcar keeysa 
Jirtuu irra guddoon malkanyaafi Abbaa burqaa, warra Lola Adawa gubbatti hirmaateef Adda goodamtte.haa tahu bara 1900 G.C booda warri
Garee tafarii mokonnin jalatti hiriiree humna godhachuun lafa hedduu dhunfachuun heegaree Algaa warash (tafarii mokonnin) bareechan.laftti bunaa guddoon tan  booramaafi naannoo
Magaalaa baddeessa jirtuu iristii Algaa warash tan tafarii mokonnin taatte.laftii bishaan harawaacatiin qabii, shanan dhuuggootirraa kaasee hamma doobbaa jirtuu iristii tafarii mokonnin taatus,fitawraarin takala hawariyat takal mariyam lafa Amma magaalaan hirnaa irra jirtuu iristii isaa godhachuun harka lafa jalaatiin tafarii mokonniniif haala mijeessaa ture.gara biraatiin laftii naannoo ciroo iddoo malkanyaan hedduun irra jirtuu taatus, garuu laftii Amma magaalaan ciroo irra jirtuu tun iristii malkanyaa Nama Lola Adawa gubbatti gurri isaa duudee iristii walda tsadiqi turtte.
Haa tahu garuu bara 1924tii ergamaan Algaa warash  fitawraari takala hawariyat yeroo awraaja carcar hundeessu malkanyaa fi  Abbaa burqootaa warra naannoo magaalaa ciroo maadheefatee jiru kaasuun 
Lafa Amma magaalaan ciroo irra jirtuu (jachuun lafa iristii malkanyaa walda tsadiqi) tana ykn laga ciroo qallaa gara mirgaatii dhisuun, lafa tana bakka afurtti addaan qooduun malkanyoota irra qubsiise.(madda:kitaaba fitawraari takala hawariyat: ya hiyoot taarik fuula 356- 366)
     Yeroo san irraa guddaa warri lafa San gubbaa qubate deegartoota tafarii mokonnini.yoo yaadane tahee Lola naannoo mi'eessootti deegartoota tafarii mokonniniif loltoota lij iyaasu jiddutti godheme gubbatti irraa caalaa warri hirmaatee malkanyoota kanaa.
   Akka ityoopiyaatti laftti yeroo duraa bifa awraajaatiin hundeeffamtte Awraajaa carcari.
Fitawraari takala hawariyat bara 1924 yeroo hundeessu ona kurnan ituu irraa akka jiruutti fudhachuun warra gosa afaar kan lafa oromoo naannoo Awshiifi afdam,mulluu keeyssa qubatee jiruu carcar jalatti moggaasuun, afdamtii warra afaar muuduun awraaja carcar hundeesse.kan Nama ajaa'ibuu akka kitaaba isaa kana gubbatti fitawraari takala hawariyat ifa godhetti naannoon Amma maqaa dhahe kana keeysa gostii somalee warri issa lafa San keeysa hin ture.warri biyyoo karaabaa magaalaa (bitaa gurgurii) wallin qabu afaariifi oromoodha.kanaaf ragaan kitaaba fitawraari takala hawariyatii)
Awraajaan carcar waradaa kudhan qabaachaa ture, isaaniis:- xuulloo, doobbaa, qunnee, ciroo,bishaan harawaacaa,bookee, habroo, gubaa qorichaa, balbaleetii, Adal/Afaar.

#Ras Alula _Abba Nagaa

RAAS ALULA QUMBII ABBAA NAGAA
********--**********-----*****
Ras Alulaa Qumbii abbaa nagaa.
Fakkeenyaf Ras Alula qumbii( Abba nagaa)  goota oromoo wallooti.
Alulan tugres Amaaras miti.
Oromoo ta,uu akkan beekamne maqaa farda isaatin Alula Abba nagaa jedhanii waamani tigree godhani. Seenaadhan Alula qumbiifi Alula Abbaa nagaa kan jedhamee waamamu tigree keessa hin jiru. Seena balleessuf walitti makuu fakkeenya warra habashootaa waan ta,eef malee.Aksum( Akasuma) qaroominni warra kaabaa warra Aksum( Akasumaa) kan warra oromootaaf warra Agaw lammeenuu ilmaan kush habashoonni seenaa warra kuushoota kana dhoksuu baayye jaalatti. Mootuwwan oromoo bara 1000 BC makida Aaga baasi, 40-78  Ad mootuwwan Gandake gorsame guddicha, jarraa 9ffaa keessa immoo giiftii  gudditti gaadi,a falaasaa magaalaa guddoo Aksum teessuma godhachuudhan biyya bulchaa turte.jaarra 250-500 warroonni seem karaa yamani biyya warra kuushotaykn nubiyanota galani. Magaalan Aksum kan jalqabamte jaarra 3000 Bc keessa ture. Aksum qaroominni ishee kan oromootati .Seenan akkuma dhoksame san seenaan Alula qumbii abaa nagaatis dhoksamee tigree godhamee jira. Garuu alula abba nagaa oromoo walloodha bulchaa warra tigray ture malee seenan nii dubbata.bakki dhaloota isaa walloodha. Ragaadhafi maqumti Alula qumbii Abbaa nagaa jedhamu kun ragaa guddaadha afaan tigriffaafi amaariffaa keessa qumbiif nagaan hin jiru.
/By miky sultan/



mootittii saba'a Queen of sheba

"Mootittii Saba'a""Queen sheba" ----------------------------------------------------------------- ★Miky Sultan Bar...