#Afran Qalloof Ona Ituu

Mootummaan Turkii kan loltoota Misraa kumaatamaan hirrirse erga biyyoo Adaree too'atee Gadaa tokko gayuus, abdii Ona Oromoo Afran Qalloo fi Ona Ituu of jalatti cabsuuf qabu akka laaftuutti kutachuu hin dandeenye. Ingliizoonnis mootummaan Turkii biyya Misraa keessattis, biyya Oromoo keessattis akka injifatamu halkaniif guyyaa carraaqaa turan. Haala Ingiliizootaa kanaan Carraa hidhannoo hammayyaa argachuuf saaqamte akka laayyootti dabarsuun oromoo bareentummaa biratti waan tahu hin taane. Kanaaf bara 1882 keessa Loltoonni Caffee Gadaa Ituu shira ingliizoonni harka lafa jalaatiin Minilikiif haala mijeessaa jiraachuu isaanii osoo hin hubatiin, ingiliiz cinaan hiriiruun warra Ingliizootaa irraa qawwee muraasa hidhachuun, mootummaan Ra'uuf Paashaa akka baha biyyattii irraa gara Ona Ituutti as hin tarkaanfanne ittisuuf lolaa turan. Taateen tun Oromoon yeroo jalqabaatiif humna mootummaa alaa irraa meeshaa waraanaa muraasa yeroo itti argachuu dandeesse ture jadhu hayyoonni seenaa tokko tokkoo. 

Haa tahuu malee Bara 1883 hogu Minilik Ona Ituu kallattii lamaan weeyraruuf sochii godhutti seenu, ingliizootaa wajjiin hariiroo turte addaan kutanii weyrartoota Nafxenyaa dura dhaabbachuuf hiriiran. ingilizoonni Minilik wajjiin jiraachuu isaanii kan argan loltoonni Ituu #Jiiysaa jachuun beekaman, hidhannoo hamma xiqqoo inglizootarraa argatan  (ingiliizoonni irraa hiikachuu barbaadanis osoo tole hin ja'iin) malees, Mootii Affaar kan ture Sulxaan Mahammad Hanfarree wajjiin hariiroo qaban haaroomsuun biyya Awsaa keessaan Zeeyilarraa meeshaa waraanaa muraasa galfachuu dandayyanii ture. 

Loltoonni Caffee Gadaa Ituu haala kanaan eefa ofjaaran booda, waraana minilik kan Fitawurari Cherinnetti Daggifeetiin durfamu afaan bahuun Hawaashitti dura dhaabbatanii waggaa sadii caalaa falmaniini jiru. Waraani Ituu yeroo kana kan ajjajamuun Abbaa Duulaa yeroo sanii kan ture Ittisaa Roobaa tiin ture. Waraana Minilik kan deeggarsa hidhannoo waraana hammayyaa Biyyoota Awuroophaatirraa argateen ifwallaalee amman Ituu cabsee, magaalaa guddiitii goonfa Afriikaa yeroo sanii tan turte Adaree Biyyoo harkatti qabadha jachuun guluufaa ture ilmaan Murawwiichaa qabrii Hawaash godhaniifi jilba cabsan. Alaattiin gammoojjii hawaashiis gaafas soora garaa guutate. Irra Hedduun loltoota Ituu meeshaa waraana ingliizootaa hidhatanii duulan sun bara 1883-1886ti Lola Fantaallee hanga Bordooddee, akkasumas Hancaarii hanga gaara Arba Guugguu jidduuti gaggeefamaa ture keessatti kan wareegaman tahuu seenaan ni dubbati. 

Haa tahu malee warreegamuu Ittisaa Roobaa boodaan Abbaa Duulummaa loltoota Ituu kan bakka bu'ee lolchiissaa ture gootichi Mucee Ahmad Mucee capha Ituu boodas Fincila kan itti fufee ture yoo tahu, walakkeessa bara 1887ti haramfama Ciroo keessatti qabamee, bordooddeetti moormaa gad awwaalamee, "gad ja'ii wayiin sitti himaa" ja'ee Walda Gabreel Abbaa Seeyxaan sobuun, waan moormaa gad awwaalamee jiruuf, xiyyiitiin maayii tan qabu ilkaan isaa fayyadamuun gurra walda gabreel jalatti irraa qurxee warreegame. Haa tahu malee reeyfa Mucee gosti isaa Elleelle fudhatee awwaalcha isaa Aanaa Ciroo, Arraddaa madhiichoo ganda Mucee jechuun beekamutti akka raawwatame afseeneefama. 

Gaafa san booda barri Oromoon qawwee itti argatte bara 1936 gaafa xaaliyaan biyya seene san ture. Haa tahuu malee, gaafa Ingiliz xaaliyaan cabsee Haayila silaassee biyyatti deebisu, ilmaan Oromoo warri xaaliyaan irraa qawwee hidhatee ture kun dursee osoo waraanni Hayila silaassee Ona Ituu hin seenin dura irra caalaa lafa Carcar dhuunfachuu dandayyanii ture. Fincilli oromoota Ituu kun erga Haayilasilaaseen biyya bulchuutti seenullee kan akka laafutti too'atamu hin taane. Mootummaa Haayilasilaasee kan lafa carcar loltootaa fi dajjaazmaachoota isaa kaneen bara shanan san keessatti isaaf amanamoo turan sassaabee akka badhaasaatti (MAADARIYAAtti) lafa raabsuu ture, akkasumas Goojjaamirraa qubattoota fidee bal'inaan carcar qubsiisuuf sochoo'aa ture fi Oromoota Carcar kan gocha mootummaa kana mormaa turan jidduutti finciilaa (lolaa) waggaa 8 caalaa ture yoo tahu, bara 1941 - 1949 ti mootummaan Haayileee Finciltoota Oromoo Carcar kana goonkuma injifachuu hanqatee ture.  Moormii Oromoota Ituu (Capha Minilikiin booda, Finciila diddaa gabrummaa Oromootaa keessaa kan Jalqabaa kan ture) kan waggaa dheeraa kanaaf too'achuu dadhabee ture kana, maqaa #Girriigirrii_Mahammad_Jiloo jechuun nama yeroo san finciila kana qindeessaa turen mooggaassuun yaama ture. 

Dhumarratti-Mootunmaan Haayilee bulchitootaa fi abbootii lafaa iddoo biraatii fidee oromoota Carcarirratti muuduun humnaan too'achuuf yaaluus, kunnis hanga barbaadame osoo milkaa'uu hin dandayyin hafe. Haala kanaan finciila kana too'achuun akka salphaatti kan hin dandayyamne tahuu waan hubateef, mootummaan karaa tooftaa nagayyaatiin finciila kana qabaneessuu filate. Sababa kanaatiif hoogganoonni Fincila kanaa Muhammad Jiloo fi hiriyoonni isaa torban karaa nagayyaatiin harka kannatanis, warri akka #Umar_Abdullaa, #Sheikh_Umar, #Huulloo_Wadaay, #Biiftuu_Abdurqee, #Boruu_Soodduu fi kkf faan hamma sochii ijoollee Baalee sanitti Qabsoo osoo hin laafisiin  itti fufuudhaan, finciilicha gara baddaa Baaleetti tarkaanfachiissuu dandayyanii jiru. Ammas Baaleerraa ofduuba deebi'uun dhuma Bara 1973ti Ona Ituu keessa Xirrootti Warraaqsi bilisummaa Oromoo bifa hammayyaatiin dhoohee, Qabsoon sunnis dhalootarraa dhalootatti daddabraa, hanga guyyaa arraatti lubuun turuu dandeesse jirti. Dhugumatti Galata guddaatu warra kanaaf Mala. 

Horaa Bulaa

Ituu Oromoo Post Madda Beekumsaa fi Oddeefannoo, Daawwiitii Isa Kaleessa Keenyaa ti. 

-

#Abbaa-hagaa/Abbaa-dhiiraa

 Kitaaba "Abbaa-Hagaa/Abbaa-Oormaa.

Barressaan: Makiin( miky)Sultan Seid Wallo.

Aadaaf seenaa oromoota walloo.

Gosoonni Oromoo hedduun jaarraa hedduuf lafa abbaa isaanii kan ta’e kaaba Itoophiyaa har’aa( kaaba Oromiyaa)  jiraachaa  jiran hedduu dha.

Isaan keessaa Waloo(Walloo), Yajjuu, Raayyaa, Jiillee, Arxummaa,  Qorii Fursee  fi Dhummuugaan, kan eeramuu danda’anii dha.

Gosoonni Oromoo kunneen Wiirtuu  Amantaafi Siyaas-Dinagdee bakka tokkootti qaban qabu. Akkaataadhuma jiruu ittiin jirataniifi qubannaa isaaniinis Gooree isaanitti wiirtuu amantaa fi siyaasaa mataa isaanii kan qabanis jiru.  

Wiirtuun Amantaafi Siyaasaa isaanii inni   beekamaan bakka tokkotti qaban tokko  Odaa Garaadooti. 

Gosoota Oromoo kanneen jalaa Sababaa sirnoota cuunqursitootaatiin  Aadaa fi Afaan   isaanii kaan isaanii jalaa  baaay’ee   dadhabeera.

Haa ta’uu,   malee  gosonnii Oromoo  baay’een  kan Walloo  kibbaa  jiraatan  dhiibba sirnoota nafxanyootaan  isaanirra gahaa ture hundaa  damdamachuun   Aadaa  fi  Afaan  abbaa isaanii kan Oromoo  har’a illee itti fayyadamaa jiran hedduu dha.  

Walloo  dabalatee gosoonni Oromoo kaaba Oromiyaa (Itoophiyaa har’aa) jiraatan akkuma gosoota Oromoo kaanii  Jaarraa   hedduuf  sirna Gadaan of bulchaa  turan. Yeroon   booda garuu  akkuma dhiibbaan  kallaattii  hedduun itti cimaa dhufeen sirni  kun waan  jalaa   dadhabaa dhufeef  Odaa Garaadootti wal-gahaanii Seera Abbaa Ormaa kan jedhamu  tumatani jedhu manguddoon Oromoo kan seenaa ummatichaa  beekan kanaan irraa odeeffadhe.

(HUB:-Ragaaleen tokko tokkoo garuu seerri abba ormaa seera oromoon osoo gadaa hin tolfatiin dura ittiin bula turedha jedhu.)

1.Seerri Abbaa Ormaa kun  seera Oromoo jechuu dha..

Seerrii  kun   maqaa   isaa  irraa  kan  hafe  baay’een  isaa  seeruma  sirna  Gadaa  keessa jiru dha, akka   manguddoonnii Jiillee  Kaaba Oromiyaa jiraatan tokko natti himanitti.

Wallootti Seerri  Abba Ormaa akkuma sirna Gadaa caasaawwaan  bulchiisaa  hedduu  of  jalaa qaba.

Warra  Seera tuman, warra seera hojiirra oolchan,  caasaa  nageenya   uummataa eegu fa’aa  qaba.

HOJJA DHEERESSA

Caasaan  Seera  Abbaa Ormaa gaggeessan   ykn  kan   hojiirra  akka ooluuf hojjetan   Hojja Dheeressa  jedhamu. 

Gareen  kun  namoota  umuriidhaan raagan ykn manguddoota. Hojja Dheeressi kun   Qaama olaanaa  dhimma  hawaasaa  irratti   murtee kennudha. Hojja dheeressaan Gumii olaanaa ykn immoo Caffee jechuunii dandeenya.

2.SEERA ABAGAARUMMAA

Abbagaar sirna Aadaa orromooti walloo Abbaa alangaa ta,ee furmaataa rakkoo huundaa  ittiin furaniidha.

Abbagaar jechuun seera Aadaa oromota walloo rakkoo ittiin furmaata kennan kan sirna isaa ittiin raawwattan maqaa namoota sirna Aangoo sanii ittiin waamamaniidha.

Abbagaarri iddoo jiraniti ummaticha keessati rakkoolee addaa addaa uumaman kan ittin furanifi kan ittiin araaramsan mandhee warra Aangoo saniif kennameedha.

mandheen sun Rakkoolee xixiqqoo irraa kaasee hanga rakkoo gurguddoo hanga namootii ajjeechaa raawwatani  rakkoolee jiran sadarkaadhan furmaata kennuu Aangoo qabani. Angoo kana dhiiroolee qofattu ittiin hirmaata.

Aangoo Abbagaarummaa karaalee lamaan Argamu.

Kan jalqabaa sanyii irraa kan dhaalamu yeroo ta,u ka lammaffaa immoo ummataan filamuudhaan kan argamuudha.

Abbagaarummaan sanyiidhan argamu abbaa irraa  kara ilma dhiiraatti dhaalchisamaa kan  dhufuudha.Abbagaar ilma dhiiraa hin qabne intala isaatii dhaalchisuu hin dandayu.garuu immoo filannoo abbagaarichaatin ilma obboleessa isaatif ykn ilma obboleetti isaatif abbagaarumma dhaalchisuu nii dandaya.ilmi abbagaar filatu sun abbagaarummaf umriin isaa gahuu barbaachisa.kaadhimamaan abbagaar sun hanga abbagaarummaf gahu nama jabaa akka tahuuf abbagaar haqiif furmaata sirrii akka kennu godhuuf umrii bara 30 fi sanii ol tahuun dirqama.

Abbagaar lammafaan immoo kan filannoo ummataatin Aangoo argatuudha.naannoo isaa keessatti,jaalatamaa,dhaggeefatamaa,fudhatamaa,kabajamaa kan ummatan walii galu tahun ummanni filannoon Aangoo abbagaar kennuufidha.

Abbagaar ummanni filate sun Aangoo Aantummaan kennameef san yoo seeraan itti fayyadamuu dhabaate ummatuma saniin Aangoo irraa buusuufi kan iddoo abbagaa biraa buusuu ummatuma saniini.

Akka Abbagaar isa sanyiin Aangoo abbagaarummaa qabuu san ilma ofiitii dabarsuu hin dandayu.

Abbagaar Abbootii nageenyaati. Namoota wal ajjeesan walitti araarsu, dhiiga gogsu walitti tolchu. Irra caalaan ummati walloo osoo Amantiin adda isa hin qoodin Abbagaarummaan rakkoo furu.

Abbagaaroonni/ maanguddoonni/ namoota jalaa du,eef namoota jalaa ajjeesan san walitti fidu. Nageenya abbagaar dhamsa araara hin fudhadhu kan jedhu hin jiru. Yoo jiraateyu ummata san irraa adda baya. Seerri Araara abbaaar ummata huunda biratti bayyee kabajama.

hundaafuu Abbagaar goojjoo jiguuf kaatee,mana jaarsaaf jaartiin jalaa jige dhaaba.

#mootii#kumsaa#moradaa

Mootii Kumsaa Morodaa

Kitaaba Seenaa Oromoo jalqabaa Kumsaa Morodaatiin barreeffame.

Bara kudha sagal soddomoota keessa xalayaan baallee tokkoorratti barreeffamtee Naqamteerraa ergamuun Finfinnee qaqqabde. Xalayaa kana kan barreesse ilma Mootii Kumsaa Morodaa kan ta'e Dajjaaash Hafte-maariyaa Kumsaa ture. Kan barreeffameef ammoo Mootii biyyattii yeroo sanaa Haayile Sillaaseetiif.

Xalayyichi Afaan Amaariffaatiin kan barreeffame yoo ta'u, qabiyyeen isaas akkas jedha:

"Seenaa Abaabiloota keenyaa maanguddoota bubbulan irraa qorachuudhaan Abbaankoo Gabiraigzaaber (Kumsaa Morodaa) barreessuu eegalee ture. Haa tahu malee utuu hin xumurin lubbuun darbe. Ani ilmi isaa ammoo Maanguddoota Oromoo naannoo keenyaa qofa utuu hin taane, maanguddoota Oromoo naannoo kan biraa qoradhee, seenaa hidda sanyii Oromoo ballisee barreessuun, waan abbaankoo jalqabe xumureen jira. Kana kan goonuuf ammoo ijoolleen keenya sichi dhalatan waa'ee hidda isaanii sirriitti akka beekaniif jenneetu. Macaafa kana maxxansiisuun kan danda'amu, yoo isin Nugusni dhaalaa (aalgaa waraash) Tafarii Mokonnin hayyama kennitan qofa akka ta'e dhageenye. Kanaaf adaraa keessan akka maxxanfamuuf naaf hayyamaa. Ijoolleen Oromoo hidda sanyii abbootaa isaanii akka beekaniif hayyama nuuf kennaa" jedha ture.

Mootiin Itiyoophiyaa yeroo sanaa Haayilesillaaseen xalayyaa kanaaf yoo deebii kennu, akka maxxanfamuu hin dandeenyeefi yaalii akka kanaallee lammata akka hin yaalamne akeekkachiise. Hafte-maariyaam Ilmi Kumsaa Morodaa garuu gad hin jenne. Ammas tooftaa kan biraa ittiin kitaaba kana maxxansu soquu eegale. Dhumarras faranjii mishinerii wangeela lallabuuf dhufee naannoo Naqamtee keessa ture tokko argate. Karaa macaafa kana maxxansuun danda'amu irrattis itti mari'ate. Garuu kitaabnichi qubee Giizii waan ta'eef, maxxansuuf rakkisaa ta'uutu itti himame.

Dajjaash Haftemaariyaam Kumaas ammas gad hin teenye. Mootummaan biyyattii seenaa Oromoo hukkaamsuu isaatiif gubatee, fala ittiin Oromoo biliisa baasu qopheessuu eegale. 

Hafte-maariyaam Kumsaa nama barnoota ammayyaa qabu ture. Isa qofas osoo hin taane, ilmi Jootee Tulluu Mardaasaa Jootee jedhamus barnoota ammayyaa ni qaba. Isa kanaaf jecha, Jimma, Iluufi Wallaggarraa namoonni 36 walitti dhufanii waa'ee biliisummaa Oromoo irratti marii eegalan.

Dhumarras yaada walabummaa jedhu irratti waliif galan. "BIYYA OROMOO HUNDEESSUU" pirojektii jedhu wixineessan. Namoota ijaaru, akkamittiin akka biyyi ijaaramuu danda'uufi waraana qopheessuurratti qorannoo eegalan. Utuu kanaan jiranii Xaalayinaaniin biyya weerarte. Mootiin Itiyoophiyaa Haayile Sillaaseenis baqatee biyyaa ba'e. 

Yoo kana weerara xaaliyaanii kana akka carraatti ilaalan. Dafanii walitti dhufuunis, wixinee biyya hundeessuu saffisan. Wixinee guddaa qopheessuunis, mardaasaa Jootee gara Qoonsilaa Biritish Goree buufatanii jiraniitti ergan. Mardaasaa Jootee Tulluu afaan Ingiliffaa nama beeku waan ta'eef rakkoo malee qoonsiloota Biriitish waliin waliif galaa ture.

Wixinee Biyya Oromoo hundeessuu jedhus gara Goree deemuudhaan ibsame. Wixinee kana keessattis deggarsa meeshaa waranaafi siyaasaa akka godhamuuf gaafatan. Akka wixinee kanaattis Oromoon Iluu, Jimmaa, Wallaggaafi Shawaa Lixaa mootummaa Oromoo walii galaa hundeeffamu kana jalatti argamu. Buufatni isanaiis Gooree ta'a. Wixinee kanarratti namoota, qoroowwan, ijoollee mootii 36-tu mallatteesse. 

Sochiin kun eegalmee utuu baayyee hin turin, Xaaliyaan biyya gad dhiistee baate. Yeroo ba'aan garuu biyya gad dhiisan haa jedhamu malee waan hedduutu bade. Wixineen Biyya hundeessuuf dhihaate dabalatee, kitaabni seenaa Oromoo ofirraa qabu kan jalqabaa Kumsaa Morodaatiin barreeffame "Hidda Sanyii oromoo" jedhus xaaliyaanota kanaan fudhatame.

Yeroo ammaa kana Macaafni seenaan latiinsaafi hdda Oromoo irratti barreeffame, kan jalqabaa sun, Biyya Roomaa Akkaadaamii #Di_Lenche jedhamu keessatti argama. 

#masgiida burraaqsaa

masgiida burraaqsaa,Hagam beektu laata? 

kutaa 1ffaa 

Masgiidni Burraaqsaa Walloo Godina saba oromoo Aanaa Dawwee Harawaa Ganda buraaqsaatti argama.! 

Masgiidni kuni iddoo sanatti osoo hin ijaarramin  bara 300 dura dursee lafti isaa qa'ee yeroo sana ture jidduutti dallahamee (dhakaan bu'uura kaahamee)turuutu himame.! 

Masgiidichi erga ijaarramee;hojjii eegalee bara 53 oli lakkoofsisee jira.

Sheekicha burraaqsaa iddoo sana qubsiisuu keessatti Olomaa'ii fi sheekoolii hedduun kan shoora gurguddaa qaban yoo tahu,#Abbaayyeen  (#sheek_Sa'iduu_Qarsaa) Rabbiin irraa haajaalatuu,.namoota adda durummaan gahee gurguddaa bahatanii akka Hojjiin diinii kuni achitti gadi dhaabbatu,godhan keessaa isaan hangafa.! 

Burraaqsi,Amaananbaa,dhaale(bakka bu'e)

Amaananbaan,Daanaa,dhaale(bakka bu'e)

Daanaan;Aanniyyi dhaale(bakka bu'e) 

Masgiida burraaqsaa keessatti kitaabooleen Amantii islaamaa Afaan Arabaafi Ajamaan qophaahan dabalattee kitaabootni yeroo durii fi ammaa qophaahan marti gosa gosaan laaybararii masgiidichaa keessatti seeraan kuufamanii argamu.

Kitaaboota kanneen keessaa muraasni,

~Tafsiira qur'aanaa

~Nahwii

~Hadiisa

~Faqihii

~kitaaba shonkiyyi

~Kitaaba Ajamii

~Ajam Ahmad shee siraaj

Fi kan kana fakkaatan gosa gosaan baay'eetu argamu.

Buraaqsatti yeroon hundi ibaadaadhaaf sa'attiin qoqqoodamee hojjiira oola.

Fkn solaata zuhuriittii-Solaata Asriitti yeroo qaraattii kitaabaati

Solaata magriibiin booda Awraada magriibtu gareen jedhama.

Solaata Ishaan booda Awraada iishaatu gareen jedhama.

Awraada ishaan booda qu'aanatu qara'ama.

Solaata subihiin booda Awraada subihiitu gareen jedhama.

Sa'attii 4:00-7:00 zihaaraa sheekootaatu adeemsifama.! 

Waggaa keessaa yeroon lama burraaqsatti Haala adda taheen dabarsama.

Kunis

1ffaa waziifaa Ramadaanaa fi

2ffaa waziifaa Rabi'al Awwal jedhamuun beekkama.! 

1ffaa waziifaa Ramadaanaa.!

Namoota zihaaraaf guyyaan guyyaaniin dhaqanii deebihan malee namootni 700-800 tahan yeroo ramadaanaa hunda iddoo adda addaatii masgiida burraaqsaatti walgahii soomana baattii tokkoo ibaadaan achitti xumuranii,galu.

Namootni kuni hundi yeroo ji'a tokkoo kanatti naamusa guddaa fi jaalaan waliin turanii addaan bahu.!

Yeroo ramadaanaa kana waziifaaleen adda addaa tartiibaan kan geggeeffaman yoo tahu,isaan keessaa muraasni

1ffaa Solaatni iishaa erga jama'aan solaatamee booda.!

~Qur'aan,jiggiidhaan qara'ama.!

~jigiitti aansee Tartiibaan qara'ama.!

~Awraada Ishaatu jedhama.!

~solaata Taraawihiitu solaatama.!

~Awraada waqtal sahariitu jedhama. 

2ffaa Subihiin ni solaatama.!

Awraada subihiitu jedhama. 

3ffaa saafawa sa'attii 4:00-7:00tti qur'aan jiggii qara'ama.

4ffaa Solaata zuhuriin booda yeroo qaraattii kitaabaati

Solata Asriittii Hanga magriib,awraada Asriitu gareen jadhama.! 

#Giiftii Warqituu Wadaajoo yimer

Warqituu Oromtittii walloo, ishee Mootii habashootaa Tewdirosin galaafatte!
Gootitti Dubartii haadha Seenaa!

Warqituu

Walakeessa, bara 1868 uummati Oromoo Walloo, Olaantummaa Oromoo Kaaba xoopiyaatti sarbame jiru deebisuuf, dhamaatii guddaarra turan. Giftittii Oromoo Yajjuu kan taate, Warqituu fi Sheek Jaafar abbaan gooticha Tolaa, namoota warraaksa sana keessatti iddoo guddaa qabanii fi ga’ee wareegama lubbuu kanfaluuf ofitti murteessanidha.

Mootichi Teediroos, bara sana duguuggaa sanyii haalaan jabeesse ture. Ilma Warqituu #Hamadee jedhamu, kan booji’ee bakka buuteesaa dhabamsiises, Teediroos ture. Warqeen gumaa ilmashee sana ba’uuf, ciistee bultee hin beektu. Yeroo minilik seexantichi sun ka’ee Teediroosiin fonqolchuu yaales, jibba Teediroos irraa qabdu sanaaf “Diinni diina kootii anaaf fira kooti” jechuun, Minilikiin humna fardaan deggeraa turteetti jedhama.

Waraana Teediroosiin kan Momoriin as darbanii, uummata walloo Oromootti duulan, humni Warqeen durfamu, waraana habashticha Teediroosiin durfamu sana achi dachaasuun, Mormoriin ceesisanii, buufatata waraana Teediros biratti waraana namtittii hedduu erga fixanii booda, Warqeen gootittiin sanyii dhiiraa sun, maqdallaa irratti, Teediroosiin biyyoo nyaachistee, gumaa ilmoo ishee fi gumaa Oromoo ba’atte.
Bara sana waraanni Ingilizii Lammii Ingilizootaa, kan Teediros sababa doofummaasaaf, fuuluma diimatanii faranjii ta’aniif meeshaa waraanaa hojjetu jedhee yaadee “naaf hojjedhaa malee hin galtan!” jechuun humnaan qabee hidhe sana baafachuuf, dhufanii Kaaba Xoopiyaa jiruvturan. Biyyicha keessas Teediroosiin barbaadaa utuu jiranii dha; Warqeen kan isa ajjeeste.
Ajjeesuusheef faranjoonni sun gootummaa isheefi Oromoo baayyee ajaa’bsiifatan galan !

Suuraan ishee har’a Godambaa /museum Ingilizii keessa jira.

#warqituu wadaajoo

የወሎ ኦሮሞ ሁለት ኃያላንና ተፎካካሪ ብርቱ ጀግና አይደፈሬ ጠንካሬ ንግስቶች ወርቂትና መስታውት ታሪክ በነጋሽ ቅማንት የተፃፈ 

×××××××××××××||||||||||||××××××××××××××××

የሊበን አመዴ ዋና ከተማ መቅደላ ፣ የወርቂት ዋና ከተማ አምባሰል ነበር : ወርቂት የባላቸው አሊ ሊበን( አባ ቡላ) በ1842 ሰለሞቱ የልጃቸው አመዴ አሊ ሞግዚት ሆነው ያስተዳድሩ ነበር። ሙሉ ስሟ ንግስት  ወርቂቱ ወዳጆ ይመር ቦሩ ትባላለች።

የመስታውት ልጅ እንደ ወርቂቱ ልጅ አመዴ ይባላል። ወርቂትና መስታውት በሽር ሊበንና አሊ ሊበን የተባሉ የሁለት ወንድማማች ሚስቶች ነበሩ ። ስለዚህ ሁለቱ አመዴዎች ከስማቸው መመሳሰል ባሻገር የስጋ ዝምድና ነበራቸው ። ከሁለቱ ግን እስከ መጨረሻው አፄ ቴዎድሮስን ያስጨነቀው የመስታውት ልጅ አመዴ በሽር ነበር ። በወሎ ኦሮሞ የአፄ ቴዎድሮስ በትር የበረታውና በርካታ ግፎችን የፈፀመው አመዴ በሽርን አሸንፈው አለመያዛቸው ነበር ። አፄ ቴዎድሮስ 7 ጊዜ በወሎ ኦሮሞ ላይ ዘምተው አንዱንም ሳያሸንፊ  አመዴ ሊበንን ለመማረክ አልቻሉም ነበር ።

~ የወርቂት ልጅ ግን አመዴ አሊ ወርቂት በተሸነፈች ጊዜ አመዴ አሊን ለንጉሱ ቴዎድሮስ ሰጥተው ክርስትና አስነስተውት ነበር ከዚያም ለጥቂት ጊዜ የአምባው ገዥ አድርገው ሹመውት ነበር ።ወዲያው ግን እናቱ ወርቂት ለምርኮኛው ምኒልክ ከመቅደላ ለማምለጥ እጇ አለበት ተባብራለች ተብሎ ልጇ አመዴ አሊ በሰንሰለት ታስሮ ሲማቅቅ ከቆዩ በኃላ በአሰቃቂ መልኩ በመቅደላ ገደል ተገድሏል። ንግስት ወርቂትም በአንድ ልጃቸው ሞት ከባድ መሪር ሃዘን ገቡ ። ወደ ሸዋ በመሄድም ለአንድ አመት ቆይተው በጉዲፈቻ አንድ ወንድ ልጅ ይዘው ወደ ወሎ ተመለሱ ።

 የወርቂት ከፓለቲካ ውድድሩ በልጇ መሪር ሃዘን መውጣት ለመስታውት ጥሩ አጋጣሚ ፈጠረላት። ወይዘሮ መስታዉትም የልጃቸው አመዴ ሊበን ሞግዚት በመሆን ከድፍን ወሎ ኦሮሞ ሙሉ ድጋፍ ተቸራቸው። የመቅደላን አምባን በተደጋጋሚ መውጋት ጀመረች ። የእንግሊዝ ጦር ወደ መቅደላ ሲቀርብም ከወሎ ኦሮሞ ባላባቶች ወርቂትና መስታውት ጋር መደራደር ነበረበትና አስጠርቶ ሁለቱንም በሰራዊቱ ካምፕ ውስጥ አነጋግሯቸዋል ታሪካዊ ፎቶግራፎችም አንስተዋቸዋል። የወርቂት ይሁን የመስታውት ጦርም መቅደላን እያንዳንዱን መግቢያ መውጫ በር መሽሎኪያ ቀዳዳዎች ሁሉ እንዲዘጉ አፄ ቴዎድሮስና ሰራዊታቸው እንዳያመልጡ ትልቅ ሚና ተጫውተዋል። የሚያሳዝነው ግን ጀኔራል ሮቤርት ናፒየር ከመቅደላ ድል በኃላ ለመስታውት ይሁን ለወርቂት ምንም የጦር መሳሪያ እርዳታና ድጋፍ ሳያደርጉ ይባስ ብሎ የመቅደላ አምባን በርካታ ቦታዎችን ምሽጎችን እንዳይጠቀሙባቸው በፈንጅ አፈራርሰው ነበር  የሄዱት ። 

በመጨረሻም ይህ የወራሂመኑ መሐመዶች ስርኦ መንግስት ሃረግን ተከትለው ወሎን ሲያስተዳድሩ የቆዩት መሀመድ አሊ በአፄ ዩሃንስ ክርስትና ተነስተውና የክርስትና ስማቸው ሚካኤል ተብሎ የራስነት ማዕረግ ተሰጣቸው። በተመሳሳይ ሁኔታም የባላባቷ የወይዘሮ መስታውት ልጅ የሆኑትና እና በፈረስ ስማቸው አባዋጠው በመባል የሚታወቁት አመዴ ሊበን በንጉስ ሚካኤል የክርስትና አባትነት የክርስትና ስማቸው " ኃይለማርያም " ተብለው ተጠምቀው የደጃዝማችነት ማዕረግ ተሰጣቸው። ራስ ሚካኤልም የንጉስ ሚኒልክን ሴት ልጅ አግብተው ልጅ እያሱን ወለዱ ።

 ልጅ እያሱም ኢትዮጵያን ከ1913-1916 በመፈንቅለ መንግስት እስኪወገዱ ድረስ አስተዳደሩ በርካታ ለውጥም አምጥተው ነበር ለምሳሌ ኃላቀር የፍርድ ስርዓትን የቁራኛ ስርዓትን ( ከሳሽና ተከሳሽ ታስረው የሚቆዩበት) አስቀሩ ፣ ሌባን የሚያውጣጡበትን ሌባ ሻይ የሚባለውን ስርዓት አስቀሩ ይህ ስርአት አንድን ህፃን ልጅ እጽ ወይም አደንዛዥ መጠጥ ይሰጠውና በርካታ ሰዎች ይሰበሰቡና ከእነዚህ ውስጥ ሌባውን ጠቁም ይባል ነበር፣ ልጅ እያሱ የመንግስት ኦዲት ያስጀመሩ ነበሩ ፣ የከተማ ውስጥ ደንብ አስከባሪ ፓሊስ ያስጀመሩ ነበሩ ።

ባላምባራስ ነጋሽ( ገሞራው ቅማንት) 

#ሼኽ ጀማሉዲን አንይ

ጀማሉዲን ሙሀመድ አኒ (አራርሶ ሮውብሶ) https://t.me/Oromo_geography * ــــــــــــــــــــــــــــــــــــ * ሀገራችን ኢትዮጵያ በርካታ የዒልም ኮኮብና የጅሀዱ ጀግኖችን አውጥታ በታሪኳ አሳይታናለች። ከነዚህ ዘመነኞች ሙስሊም ጀግኖች መካከል: ታላቁ አባታችን ጀማሉዲን ሙሀመድ አል-ዐኒ (ረሂመሁላህ) በግንባር ቀደምነት እናገኛቸዋለን። የኢትዮጵያ ሙስሊሞችና እስልምና ታሪክ ስናስብ አባዬ ለእያንዱ ትውልድ ተምሳሌትና ታላቅ ባለውለታ ናቸው። በተለየም በኢስላም መድረሳ ፍሬያማ-ፍሬዎቹን ኮትኩተው፡ በዲኑ ሥርዓታማ ዘዴዎች ላይ ተንከባክበው በሁሉም የጥበብ ዘርፍ የተካኑ ብቁዎችን ቀርጸው … ሙስሊሙ ዑማ የሚመሩ ፣ ኢስላምን የሚያስፋፉና ዘብ የሚቆሙ የቁርጥ ቀን ልጆችን በማብቀት እና እንዲሁም በየ ጉራንጉሩ በየ ኮሮብታው ከመሾም አንፃር እርሳቸውን የሚመስል የሀገሬ ታሪክ እንዳጣ በተከታዩ ጽሑፉ እናያለን። . . . #ጀማሉዲን_ሙሀመድ_አኒይ ------------------ እንደ ሒጅሪያ ዘመን አቆጣጠር 1211 ወይም በሀገራችን 1781 ዓ.ም በራያ ምድር፡ ወርሳ-ሜሳ መንደር ፡ በልዩ ስሟ ‹ገልገሎ› ተብላ ከምትታወቅ ስፍራ ፡ ከሮውብሶ ኦቦ እና ሃዋ አብዱልቃድር አብራክ ወንድ ልጅ ተገኘ። ስሙም ‹አራርሶ› ተባለ። - ጀማሉዲን ሙሀመድ አኒ የልደት ስማቸው «አራርሶ» ነው። የትምህርት ዕድሜ ላይ ሲደርሱ «ሙሀመድ» የሚለዉን አንጋፈው ስያሜ በመምህራቸው ተለገሱ። የሗላሗላ ለአያሌ ህዝቦች አባት ፣ ዓይንና ጆሮ ፣ ኃይልና ጉልበት ሆነው ትሩፋተ-አያልነታቸው ገዝፎ ሲታይ እጅግ በርካታ የክብር ስያሜ እንደጉድ ተዥጎደጎደላቸዋል። ተገቢ የሆኑና ባልተቤታቸውን ያገኙ ገላጭ ሞክሼ ስያሜዎች ነበሩ። ለአብነት ያህል ፣ እውቀት ተግባር ሁለተናቸው ኢስላማዊ ሆነው ሲገኙ «ጀማሉል-ዲን» የሚል እካያ ተቸረ። ነገረ ሁሏቸው መምህራቸውን ይመስሉ ነበረና ‹አንይ› የሚል ተጥሮተ-ስም ተደለበ። አባዬ ፣ የዲኑ-ችቦ ፣ የኢስላም-እንፅብራቅ ፣ ጸሐይ ፣ የፍቅር እርሾ ፣ የእዉነት-ጥራዝ ፣ የዕዉቀት ማማር ፣ የእውቀት ውበተ-ጉልላት ፣ የቡራኬ ልዕል እና . . . . . . ወዘተ ሌሎች የተለዩ ክብረ ስያሜዎችን ወዳጅ ገበር ሁሉ ባፈቀረ ቀልቡ አንዳሻው ስያሜም ይጠራቸዋል። እኛም በዚህ አብዣኛው ዘንድ በሚታወቁት ፣ ጀማሉዲን ሙሀመድ አኒይ እና አራርሶ እንዲሁም አባዬ የሚሉ መጠርያዎችን ተጠቅመናል። #አራርሶ_ሮውብሶ (ጀማሉዲን አኒይ) ------------------------- ጀማሉል-አኒይ አባታቸዉ ሮውብሶ (ቃዲ-ኢብራሒም) ፣ ባቦ ፣ ቦሩ ፣ ዱዮ ፣ በረንቶ ፣ ሃሞ ፣ ሸኽ ሀሰን #ሐሰኒይ (ከነብዩ ሙሀመድ ሰ.ዐ.ወ የዘር ሀረግ የተመዘዙ) ናቸው። ከኦሮሞ ከታወቁ ጎሳ ሆርሶ-ሴሮ የተገኙ ናቸው። እናተቸው ደግሞ ሃዋ ሸኽ አብዱል-ቃድር ሸኽ ሙስጠፋ ሸኽ ኡመር ሸህ አይፈራ ሸህ ሙሀመድ ሰኢድ ትባላለች። ቤተሰቦቿ መግሪብ (ሞሮኮዊ) አረቦች ናቸው ይባላል። የዘር ሀረጓ ከፈቂህ ሙሳ አልጀበርቲ ዘር የተመዘዘ #አዴ_ከቤሬ ከተባሉት ከነቢዩ ሙሀመድ (ሶለላሁ አለይ ወዓሊሂ ሰለም) ዘር #አህለልቤይት ናት። ለኢማሙ የጀማሉዲን-አኒይ ስኬት ትልቁ አስተዋጽኦ፡ የእናታቸው ጥረትና ትግል ዋነኛው ነበር። እርሷም ለሁሉም ሙስሊም ምርጥ ተምሳሌት ናት። የልጇ ታላቅነት የርሷ ጥረት ዉጤት በመሆኑ ለኢትዮጵያ እስልምና ባለዉለታ ነች። የጀማሉዲን አኒይ እናት ሃዋ ሸኽ አብዱል-ቃድር (የአላህ እዝነትና ቱሩፋት በእርሳቸዉ ላይ ይጉረፍና) ልጇም የትምህርት እድሜ ላይ ሲደርስ፡ ከትውልድ መንደሯ ወደ ዕዉቁ ዓሊም ሸኽ ሰይድ አል-ፈቂህ ዙበይር አስቃሬ ዘንድ ለዚያራ (ጉብኝት) እና ልጇም ከቡራኬያቸው እንዲሳለምና ዱዓ ያደርጉለት ዘንድ መጡ። ከዚያም እናታቸውም እንዲህ አለች፦ «ለዚህ ለልጄ ጸልዩለት። አላህ በእስልምና መንገድ እንዲቀርፀው። የሱ አያቶቹና አጎቶቹ የጦር ሰዎች ስለነበሩ የሞቱትም በጦርነት ነው። ስለዚህ ይህ ልጄም የቤተሰቡ አይነት እጣ እንዳይገጥመው ስጋት ይዞኛል » አለቻቸው። ሸይኽ አስቃሬም ዱዓ አደረጉላቸውና እንዲህ አሉ፦ «ይህ ልጅ ላይ ስጋት የሆነብሽ ፍርሃት መድሃኒቱ ይህ ቁርዓን። የዚህ እውቀት ነው ፈውሱ። እኔ አስተምረዋለሁ» አሏት። ከዚያም የልጃን መጠርያ ስሙን ጠየቋት። እርሷም፡ « ስሙ አራርሶ ሮውብሶ ባቦ ነው። (አራርሶ የኦሮምኛ ቃል ሲሆን ፣ አስታራቂ ማለት ነው።) ስሙን አራርሶ ያልኩት ይህን በሁለቱ ጎሳ መካከል ያለው ጦርነት በስሙ በርከት ሰላም ይለግሰን ዘንድ በመሻት ነው» አለቻቸው። ሸኽ አስቃሬም « እኔ ሙሀመድ ብዬ ሰይመዋለሁ» አሏት። እሷም በዚህ ተስማማች። ( እንዴትስ አትስማማ ? የማን ስም ሆኖ ? ) ልጃንም ለሸኩ አስረክባ ተመለሰች። ቁርዓንም በእረሳቸው ላይ አከተሙ (ጨረሱ)። ቁርዓን ያስቀሯቸው እናተው ናት። እንዲሁም አክስታቸው ናትም ይባላል። ሸኽ አስቃሬ ፣ ተማሪያቸውን ጀማሉል-አኒ የቁርዓንን ንባብ ተምረው እንደጨረሱ ፣ የፊቂህ ትምህርት ሊቅ ወደሆኑት ሸኽ ፈቂህ ገንደ-አውልዮ (የአውልዮ መንደር ሸኽ) ዘንድ ላኳቸው። በእርሳቸዉም ላይ የመጀመርያ ደረጃ የፊቂህ ትምህርት (ከሻፊዒይ መዝሃብ) ሚንሃጁ-አጧሊቢን ድረስ ተማሩ። በዚህም የመማር ልክፍት ፣ የምሁርነት ጥማት ፣ የኢልም ፍቅር በረታባቸው። ይሁን እንጂ መምህራቸው በወቅታዊ ሙስሊሞች ሁኔታ ከሀገር ሀገር ይቀያይሩ ነበር። ትምህርት ማስተማሩን አቁመው ከአገራቸው ርቀው ወደ ተለያዩ አከባቢ እየተንቀሳቀሱ የዑማውን ሁኔታ ጥናት ያደርጉ ስለነበረ፡ ጀማሉዲን ሙሀመድ አኒን የማወቅ ጉጉት እና የመማር ጥማት አላረካም። በየእለቱ የመማር እድልን ይናፍቁ ነበርና በዚህም ቅር ይሰኛሉ። ሆኖም ወደ ኃይሉ አላህ (ሱ·ወ) ብቁ የሆነ ቋሚ መምህር እንዲገጥማቸው ይጸልዩ ነበር። በዚሁ መካከል ወደዚች መንደር ብዙ ተጓዥ መንገደኛ ጭፍሮች ይመጣሉ። ለሐጅ (ወደ ቅድስቷ ከተማ መካ) ተጓዥ መንገደኛ ሓጃጆች ሲሆኑ። እንግዶቹም ወደዚህ ከመምጣታቸው አስቀድመው ወደ #ሙፍቲል_አናም ሐጂ ዳዉድ አቡበከር ዘንድ በመሄድ፡ ዱዓ እንዲያደርጉላቸው ዚያራ አድረገው ነበር። ሐጂ ሙፍቲ ዳውድ (ረሂመሁላህ)ም « … ከራያ አውራጃ ውስጥ ስትደርሱ ባልደረባዬን ሸህ ሐጂ ጧሂርን ፈልጋችሁት ዘይሩት። ሰላምታዬን አድርሱልኝ። ለናንተም ከሱ ዱዓ ፈልጉ።» ብለዋች ስለነበረ ፣ ከራያ ግዛት እንደደረሱ ስለተጠቆሙት ሰው ማጠያየቅ ያዙ። ሐጂ ጧሂር ከሰዎች ተጠልለው ጧትማታ አላህን በማውሳት ላይ የተጠመዱ ስለሆኑ እምብዛም አያውቃቸውም ነበርና እያፈላለጉ ቀናቶችን ካሳለፉ በሃላ፡ #ገንደ_ሶቶላ ከተባለች መንደር ውስጥ አገኙዋቸው። ሐጅ ተጓዥ እንግዶቹም ጎብኝተዋቸው ከተመለሱ በሃላ ፣ ሰዉ ሁሉ ስለ ሐጂ ጧሂር ማንነት መወራት ይጀምራል። ይህን ስም ተማሪው ሙሀመድ ሮብሶ (ጀማሉል አኒ) ሰማ። ሐጂ ጧሂርም ዘንድ በመሄድ ቂርዓት ጀመረ። መምህሩንም በሁሉም ሸሪዓዊ የጥበብ ዘርፍ እና እነዲሁም በአረበኛ የቋንቋ ጥናት በጠንቃቄና በጥልቀት መርምሮ የፈተሸ እና ለጥቃቅን ነገር ሁሉ የሚጨነቅ ጥንቁቅ ምሁር ሊቅ ሆነው አገኘው። ያጣውንና በናፍቆት ሲፈልግ የነበረው ገጠመው። አስራ ሁለት (12) አመት ከርሳቸው ላይ ተማረ። ከነብዩ (ሶ·ዐ·ወ) ሀዲስ በስተቀረ በሁሉንም የጥበብ ዘርፎች ተካነ። እናማ ይህን ሁሉ ኢልም በመሰብስ ሙጅተሂድ ደረጃ የደረሰው ከሀገሩ ራያ ምደር ሳይርቅ ነበር። የጀማሉዲን ሙሀመድ አኒ የደለበ ወፍራም እጣ ጅመማሮ ከዚህ ይጀምራል። ጥልቅ ከሆነው የህይወት ታሪካቸው መርፌ ባህር ውስጥ ነክሮ የማውጣት ያህል ተሞክሯል። በአላህ ፈቃድ ይቀጥላል። #ይህ ጽሁፍ የተወሰደው 1· በወሌኔ ሸይኽ (ረሂመሁላሁ) የተዘጋጀ፣ «ታላላቅ የሐበሻ ኡለማወች ታሪክ (ጥሮኖ) መጽሐፍ። 2· የኢማም ጀማሉል አኒ «ሪሳለቱል መይሙን» ለተባለው ኪታባቸው ሙቀዲማ/መቅደም መግቢያ ከተዘጋለት። መሰረት አድርጌ የተወሰዱ ናቸው። በመጨረሻም ምዕራፍ ግርጌ ማን ምን አለ ? የሚለውን ለማመልከት እሞክራለሁ። በይበልጥ ሊንኩን ጠቅ ያድርጉት። https://t.me/Oromo_geography