#Yejjuu Saddoomaa

 Yeejjuu Sadoomaa!!
Guyyaa tokko warra gaafachuuf magaalaa baatee irraa kaanee imala kara yeejjuu goone magaalaa yeejjuu kan taatee magaala waldayaa keessa bulle xiqqoo qilleensa fudhachuuf magaala keessaa ol yeroo laallu karaa gaara gubbaa laaftoo lafti yeejjuu nama hawwata achumaan imala keenya kara biyya sheek abbaa gatiy marsaa goonee marsaan daddawachaa biyya magariisa biyya abba gatiyye keessa qaxxaamurree kara magaalaa haraa imala keenya goone  haraan magaala warra yejjuu kan taatef biyya  jaalalati achitti buunee buna dhuguuf gad teenyee daawwachuu jalqabne. Achumaan maanguddo warra yejjuu tokko argannee Arhib abbaa jenneeni buna dhuguu jalqabne. Achumaan abbaa mee waan yejjuu kana nu taphachiisa jenneeni tole marhaba nuun jedhanii taphachuu jalqabne.
Mangudichis eessarra kaatani dhuftan nuun jedhanii nu gaaggaafatani nutis warruma wallo warra baateti warroota keenya daawwachuu dhufne kanaaf kara yeejju imallee dhufne jennaanin baayyee gammadani. Anis jedheen warri koo warra marsaati Abbaan gatiyyi akaakilee kooti warri koos warra sheekota gosaan Worseh(Worsheh) warra marsaa abba gatiyeeti jennaani baayyee gammadani. Akkas nuun jedhani nuti oromoo akka taane beekna garuu ijoolleen keenya afaan oromoo hin beekani hin dubbatani kanatu nujalaa bade malee lafti yeejjuu ofiituu oromoo ta,uu isaa ragaa ofitti baha, fkn, haraa,haroo, dirree roqaa,waldayaa jedhamanii magaalonni waamaman kun afaan oromootin waamamu, dirree roqaa biyya gootuwwani irra gad yoo dabarte lafti diriiran bareedan oromoonni yeejjuuf affaaronni irratti wal lolan  jaarraa jedhamee waamama. Jaarraa irratti oromoonni yeejjuu lafti keenya lafee keenya jechuun heedduttu wareegamanii jiru.jaarraa taate gaara guddaa bareedaa tokko yoo daawwattu gaara guddaa dheeraa warra baabboo seenutu jira maqaan isaatis "Akeekachisa" jedhamee waamama.gaarreen heedduu jira kanneen keessa gaarri biraa gaara guddaa "gaara diimaa" jedhamuttu jira kan biraatis gaara zamzam jedhamutu jira. Gandoonni gaara zamzam irra jiran illeetti, reebuu, warra moommajii, jedhamanii waamamu.. osoo daawwachaa deemaa jirruu karaa irratti adurree arganii hiriyyan shufeerichaa keenyaa eegadhu Aduree tana jechuun ittiin yeroo dubbatu dhageenyee jennaanin aja,ibamnee isaan gaafannee adurreen afaan oromooti jedhee gaafannaan xiqqoo seeqanii maaloo warra keenya afaan oromoo guutumaa guututti hin badne nii jira nuun jedhani. Abbootan keenya gurguddoon afaan oromoo dubbatu akka afaan oromoo dubbannus baayyee nugorsu afaan oromoo jaalatu nuun jedhani garuu nuti heedduu hin beeknu afaan keenya balleessine afaan alagaa dubbanna nuu jedhani. Baayyee garaa nama guba. Fkn Abbootin keenya yeroo du,a godhuu jalqaban Nagi nagaya jedhanii jalqabu ..waan aja,iba keessa oromoonni walloo yeroo eebba jalqaban "Nagi nagaya" jedhanii jalqabu yeroo xumuranis rabbiin nagaa haabusu jedhanii xumuru. Oromoonni walloo afaan amaaraa dubbatanis afaan oromoo dubbatanis keessayyu karaa warra baatee kanaan  " Nagi nagaya saglan wacaalee,afran baabboo, torban baareentuu jedhanii yeroo xiqqoo turre eebba yeroo eebbisan dhagayaa guddanne.
Gosoota Abbootii yeejjuu Saddoomaa.
Waaree hadee         Bidaaruu haade
√                                    √
shaashee waaree.galmoo bidaaru
jibe waaree           .anduwa bidaru
dirisa waaree.     .maaree bidaaru
                              Kadee bidaaru
jedhamuudhan waamamu
shashe waare   galmoo bidaaru
Amaanuu geta. Hussen galmoo
mamo geta     . Xaasoo galmoo
                           .Araarsaa galmoo
jedhaman ilmoo qaban Turani.
Gosoonni yeejjuu saddoomaa yeroo gosa isaanii yaaman akka armaan gadiitti yaamu.
Waaree -haadee -karrayyu -nagoo- ammaa- laaftoo -gamaa -galte jechuun gosa isaanii yaamu.
Gosoota yeejjuu saddoomaa kanneen keessa warra moomajii jedhamuun yaamamus nii jiru.
Gosa keenyan wal habarruu...
Harmeen tiyya gosti ishee Worra Rugaa jedhama.
Ka,umsi isaanii walloo naannoo dasee booruu meedaa golboo muhammad alii jedhamu naannoo rugaa jedhamtee yaamamtu irraayi gosti isaanis Warra rugaa jedhamanii yaamami.
Harmeen tiyya:-
Hawa,mahammad,Habib, Abdu, Mahammad,Godaana, Dallayyoo, Diida, Waarihoo,Walaabu ..jedhamuun yaamamti...isinis nuun qoodaa..
[Madda Miky sultan irraa]

@Oromographya

@Odaatiktok

#Walloof Ituu

#Warra_Nagiin_Nagayyaa

(WALLOO FI ITUU)

Nagiin nagayya jechuun irra caalatti du'aayii ilmaan Oromoo bareentumaati. Oromooni hundeen isaanii shanan Bareentoo keessaa ilmaan Murawwaa biratti immoo Nagiin nagayya jechuu hogu du'aayiin godhamtu qofaa miti kan itti fayyadaman. Akka Waan barakaan siif haa haftu jechuuti, dhimma tokkorraa zigaaluufis aadaa itti fayyadamnu dha. Raabsii jimaatis haa tahu, qiinxaa (kismidaal), kennaa weyiitis haa tahu, afeeraa siif laatamerraa hanga tokko erga fudhatan booda kan hafe nama isaaniif waa kenne saniif hogu deebisan, NAGIIN NAGAA jadhu. Kunnimoo maqaa mataa isaa dandayyee hawaasa oromoo biratti qaba, #Zigaal_Ituu jedhama. Zigaal Ituu jechuu Oromoon gurraa hin qabne kan jiru nati hin fakkaatu. Wanni horteen Oromoota Ituu ittiin beekaman hedduu keessaa tokko #Zigaaliin waan tahef. Oromoota Ituu biratti "Namni Zigaal hin qabne akka nama rakkishaa, ykn nama guutuu hin tahinitti beekama. 

Abaabuun ofii hangamillee adda faggaatee qubsuma taasistus, aadaa,haalaa fi amala abaabuu ifii guutuumaan guutuuti gatuun waan akka salphaati taatu miti. Wanni ifii akka laafutti nama gadi hin dhiistu akkumma ja'amu kana, Aadaan kun Carcar keessa qofatti miti kan hafe. Kaaba biyya teenya Oromoota walloo keessattis #Nagii_Nagayyaan aadaa guyyarraa hawaasa jiddutti mul'atuu dha. Manguddoon Walloo, Naannoo Baatiitis tahe godina Raayyaa (Tigraay Kibbaa) yoo waaqa kadhatan NAGIIN NAGAA jechuun jalqabu. Itti fufuun, "Shanan Wacaale, Afran Baabboo, Torban Bareentumaa..." jechuun du'aayii yoo itti fufan argamu.  Mee arraaf xiqo Lafa Oromoo Walloo, warra Yejjuu (Ejjuu,Eeja) keessa haa yaanu. 

Walloo Dheeyxee Magaalaa #Baate(Baatii) irraa #Koomboolcha Dheeyxa, San booda #Dasee,san booda gara #Marsii(Marsaa) deemta. Giranarraa meeyxee #Waldaya(Waldiya) dheeyxa. Magaalota Haraa, Haroo, Daanaa, Dirree Rooqaa, Jaarraa..... kana kana keessaa deemta. Kun hundi lafa Yejjuu (Ejjuu/Ejjee) ti. Lafa Ejjuu tana keessa Gara Jaarraatiin gaarreen gurguddoo lamaatu argama. Tokko #Gaara_Akeekachiissaa ti. Gaarii akeekachiisaa Ejjuu Sodoomarraa kaasee hanga Warra Baabbooti dheeratee argama. Gaarii biraa gaara Zamzami. Oromooni Walloo naannoo kana jiraatan Oromoota Harargheeti wajiin aadaa fi faaya qofaan kan wal fakkaatan osoo hin tahin, akkumma Oromoota Harargheetis ummata qashtii, ummata fannaani. Silattuu hiddaatu tokkoo mi?!!. 

Gaara #Zamzamirra Ganda Oromoo 5 tu jira. 

Ganda Reede ti. 

Ganda Eelelle

Ganda Ajoo (Funyaan Ajoo)

Warra Moomajii

Ganda Gaara Diimaa tu jira. 

Warri Walloo kan toora kana qubatanii jiran Oromoota baha Oromiyarraa jaarraa 13 ffaa irraa kaasee hoggansa Caffee Gadaa Ituu jalatti duulanii lafa san too'achaa, achumaan achi qubatuu jalqaban akka tahan seeneefama. Oromoota Ituu jaarraa 13ffaa jalqabee garas sochoo'ani turan yoo taate malee, Sana dura lafa sabni kamuu irra hin turin akka taates seenaan Itoophiyaa ni addeessa.  Erga Oromooni irra qubatan booda mootummooni Abisiniyaa Amda Tsiyoonirraa jalqabee itti fufinsaan fadhii lafa tana weeyraruun, itti abboomuudhaa agarsiisaa turani jiru. Haa tahu garuu, Haalli siyaasaa, Diinagdee fi Waraana Sabni Oromoo jaarraa hedduuf hanga jaarraa 20ffaa irra ture kan isaaniif hayyamu hin taane. Inumayyuu akkuma olirratti tuuqne Dhuma Jaarraa 16ffaarratti horteen Oromoo Booranaa fi Bareentuu gosoota isaanii keessaa humna loltuu (#Humna_Waloo jechhun) walitti babaasuun diina Abisiniyaa (Tigraayi fi Gondarii) saaminsa lafaatiif yeroo hedduu gad sossoo'uuf yaalaa ture dura gamtaan dhaabbachuun lafa Oromoo Walloo ittisuuf murteesan. Walloon Lafa Oromoo haala kanaan tutuqaa fi saaminsa diinarraa ittifamte dha. achumaan Oromooni duula dhaqanii fi san booda itti goodaananis irra qubatan. Sababa duulli fi qubsumti gaggeefamte Hortee gosa Oromoo Boranaa fi Bareentoo adda addaarra taateef, Akka Ona Ituu,Ona Afran Qalloo, Ona Anniyyaa, Ona Xummuugaa, Ona Tuulamaa fi kkf jennutti,  lafa Oromoo kaabaa Itoophiyaa jirtu ONA gosa Abaluuti jechuun hin dandayyamne. Garuu #Lafa_Oromoo_Waloo (Walloo) jechuun saba Oromootiin moggaafamte. Gootummaa , Gamnummaa, Dhiigaa fi lafee ilmaan Oromootiin tikfamtee lafa arrra geesse malee arjoomaa fi kennaan kan horatamte miti. 

Sun akkuma jirutti tahee, Dur oromoon yoo iddoo tokkoorraa  sossoo'uun lafa haarawarra qubatan lafa san maqaa gosa isaan keessaa irra hedduutiin moggaasu ture. Ona Ituu Ona Afran Qalloo.... kan jadhu kunnis kanarraa dhufe. Garuu lafa Oromoo Kaaba Itoophiyaa jirtu Walloo haala kanaan moggaassuun waan hin danda'aminiif, Oromooni iddoo adda addarraa garas duulanii fi goodaanaan lafuma Oromoo Walloo jechuun moggaafatan tana keessa bakka adda addaa irra hedduu maqaa gosa,Ibidda gosaa fi balbala gosa ofii kan keessaa dhufan baasaniif. (Garuu guutuu lafa Oromiyaa birarras haaluma kanaan qubsumti qindeessummaa caffeelee gadaa Oromoo hundatiin gaggeefamaa ture). 

Maqoota ganda Walloo kan armaan olitti ilaalle kana ilaaluu qofaan hawaasni irra jiru Oromoota dur Carcar (Ona Ituu) irraa ol duulanii achummaan qubattan tahuu salphummatti hubachuun ni dandayyama.  Caffeen Gadaa Ituu kan Odaa Bultum hanga gumii sadeen bareentumaa tahun tajaajilaa turetti, Gosoota,ibidda gosaa fi Balbala gosoota Oromoo hararghee gara Kaabatti duulanii fi qubattan iddoo qubsuma amma irra jiran wajiin adda baasurratti qorannoo gaggeessuun hojii guddaa hojjachaa jirra. Rabbiin nu haa gargaaru malee Fuuldura bal'inaan kan walittiin dachaanu taha. Anis Zigaal naqabe. Ammaaf kanaa ol Isinitti hin dheereessu.

Madda ItuuOromooPost.

@Oromographya

@Odaatiktok

#Dhayi Balaa karaa masalaa

#Dhayi_Balaa_Karaa_Masalaa !!!

Akkumma Beekamu 1950n Keessa sochiin diddaa gabrummaa bal’oon yeroo adda addaa Carcar keessatti gaggeefamte turte. Sochiin tun osuma deemtuu 1960nitti Oromoo kutaa adda addaa bira bifa adda addaatiin dhaqabee sabni Oromoo sochii lafa jala wal ijaaruu keessa gale. Dhuma 1960ni fi jalqaba 1970nitti Dhaaba Siyaasaa oromoon mataa jalatti qabachuun mirga ofiitiif ittiin qabsaa’aan ABO uume. Dhuma Bara 1973 G.C. Qabsoon hidhannoo bilisummaa oromoo bifa hammayyaan yeroo jalqabaatiif achumma Ona Ituu bakka sochiin falma bilisummaa Oromoota Ituutiin 1950n keessa itti jalqabamtetti deebitee, XIRROOti bifa hammayyaatiin abuuramte. Hawaasni Oromoo Carcar sochii #Girrigirrii_Mahammad_Jiloo jechuun, seenaa Oromoo keessatti beekamtuu fi sana boodas sochii Dhahi Balaa karaa masalaa ittiin jadhamterraa kaasee hamma danda’ee lafa jala caasaa qabsoo fi qabsaa’ootaatiin wal ijaaraa turan. 

Icciitiin Qabsaa’oota gameeyyii Oromoo akka Jaarraa Abbaa Gadaa, Elemoo Qilxuu, Hundee Dhaabaa, G/r Taaddassaa Birruufaatiin Onni Ituu #Xirroon Iddoo qabsoon hidhannoo bifa hammayyaatiin akka itti jalqabamtu filamteefis kanumaaf ture. Kun Assoosama osoo hin tahin seenaa qabatamaa yeroo dhihoo fi umrii abbootii keenyatti ture, kan Oromoon kamuu mataa ol qabatee ittiin boonu dha.

Kun akkumma jirutti tahee, Ammaaf waan hawaasa Hararghee hunda biratti baratamee akka salphaati afaan isaaniitii hin buune #Dhahi_Balaa_karaa_Masalaa yaada ja’urraa dubbachuun barbaada. Oromoon Aanaa dhuugootiin ala jiru Taphaafis tahe qoosaaf, rakkoo ulfaataan hogu irra gahees tahe, akka irra hin geenye hawwuuf “DHAHI BALAA KARAA MASALAA” yoo ja’an dhagayuun eenyuumaafuu haarawa kan tahu nati hin fakkaatu. Dhimmi kun yoo afaaniin ja’amu salphaa haa tahu malee, waan laayyooti jadhamuu danda’ee miti. Dhiiri meeqa itti warreegameeti malee. 

Dubbiichi akkana, mootummaa Abbaa Irree fi Abbaa Lafaa kan ture “mangistiin” Atsee Haayilasilaasee Mookooniin Haayilamikaa’eel Guddinaa, Xaaliyaaniin biyyaa ari’amee waggaa 5niif “#Tiyyaan_na_baasii biyya ingiliizitti koola galee jiraachaa turuun isaa ni beekama. Biyyi Xaaliyaani fi Jarman Lola Addunyaa 2ffaa keessatti akka malee waan moo’atamaniif biyyoota koolooniin qabatanii turan bulchuu mitii, biyya isaanii keessattuu mootummaan isaanii dandammachuu hin dandeenye. Sababa kanaatiin Warraani Ingiliiz kan biyya ollaa teenyaa Keeniyaa fi Suudaan kooleeneefatanii bulchaa turan kallattii lamaan gara Itoophiyaa duuluun, waraana Xaaliyaan kan warreeree Itoophiyaa keessa gara goru wallaale jiru, Biriitiiyeen akka Itoophiyaa bahu goote. San booda Atsee Haayilasilaasee Ingiliizii fidanii angoorratti deebisan. Atseen akkumma angoorratti deebi’een tarkaanfiin isaa tan jalqabaa Oromoota “Erga Gabrummaan gabrummaa taate, gabrummaa warri wallaalaan sigabroomsurra gabrummaa warra baratee wayya” jechuun xaaliyaanoota jalatti leenjii waraanaa adda addaa fudhatan faa adamsuu, Raadiyoo Afaan Oromoo Xaaliyaan Finfineeti jalqabde cuffuu, kitaaboota sagantaa barnoota naannoo Oromoon heddumaatuuf jadhame qophaa’ee barbadeessuu, kaneen gaafii sirni bulchinsaa fooyya’aan haa nuuf hundaa’u jadhani gaafii kaasan kaneen akka Balaay Zallaqaa faa fannissuu fi tarkaanfiilee kkf fakkaatan fudhachuun xaxame. 

Kanatti aansee Maatii fi namoota bara Xaaliyaan sana keessa akka sirni Haayilasilaasee deebi’u amanamoo tahani turaniif, sadarkaa guddina aangoo adda addaa kennuufii jalqabe. Rammadiin kutaa oromiyaa adda addaa irratti shuumanyaa godhaman. Irra caalaan isaanii warra naannoo Amhaararra gara jiddu gala biyyattiti dhufan turan. Keessaaffuu Ona Ituu Carcaritti kan muudame akka waan dachaan badhaafamanitti oflakkaa’uu turan ja’ama. Dur Carcar guutuuti lafa maggariisa taatus garuu, leellistummaan Shanan Dhuugoo moo hanga ammaa adda. Akkaataa kanaan, Hortee warra sanii keessaa nafxanyooni filamanii, lafti Shanan Dhuugoo Abbootii lafaa hedduuf adda qoqoodamte. Ganda Dajjaazmaach Laggasaa (Abbaa Addissuu Laggassaa) kan toora Laga Gaaleeytiitii kaasee, Dhuugoon, Gooliyyaan, Gooroo Re’eetiin, Waltaasisiin, Haranfamaan, Ajjaawaan, Coomaan dabalatee, lafti toora kanaa, tan maggariisaa fi jiidha qabdu hundi Nafxanyoota abbootii lafa jidduuti bifa haarawaan raabsamte. Yoo kana Ilmaan Oromoo Ituu araddaa ofiirraa Soomananii “Chiisanyummaa” mudatan. Lafa Shanan Dhuugoo Gaaleeytii kaasee hanga Malkaa ballooti jirtu,  tan dur SHANAN DHUUGOO jechuun beekamtu maqaa irraa jijiiruun WARADAA MASALAA jadhaniin. 

Duuba, Lafa gar tokkoon Ona Algaa, Gar tokkoon Ona Galaan turtee fi akkasumas Ilmaan Oromoo Ituu Gaaddullaa tahan hedduumiinaan irra jiran tana, hortee Abbootii lafaa muraasa harkatti galfatanii, akka booyraa jaldooti kudhuub ja’anii irra tattaa’uun, osoo hin laffa’iin Cooma jajji’aachaa, callaa saffarachaa, Deeymaaf Dhadhaa irraa nyaachuu turan.  Akkaataa kanarraa kan ka’ee maggariisummaa fi badhaadhummaa Carcar tan “Ilmaan Oromoo unatan, tan ilmaan Nafxnyaa dibatan” tahuuf dirqamte. 

Osoo kun akkanaan jiruu,jalqaba Bara 1950nootaa keessa wanni wayii Gaaleeytiin gamatti dhalatte. Ilmaan Oromoo Ituu roorroon guyyumarraa itti jabaachaa dhufte kun, mataa gad cabsanii #Balaa_Itti_dhufte tana Aamiin ja’anii fudhachuuf obsa dhaban. Kanaaf “Balaa nutti dhufte tanaaf fala kennuu qabna” jechuun sochii #Dhahi_Balaa jettu jalqaban. Akkumma “Ituu Garaa Hin Beekan” ja’amu sanitti osoo namuu irratti hin beekin hayyuulee gosaa keessaan lafa jala walittis lallaban. Malkaa Bal’oo, Shanan Dhuugoo (#Masalaa) fi hanga Gabiibatti irra jijireeyiin namaa walitti dhufuun maayibaasiilee baadiyaa toora Magaalaa Masalaa guutuuti marsan. Abbootii lafaa kaambii jireenya magaalaa Masalaa godhachuun,Bintoow rarraafatanii,  Gaangee Koranii kallattii hundaan boobba’uun callaa fi gibirra sassaabbachuuf turan bahaaf gala dhoorkan. 

Callaa Saffarattoota (#Balaa) baadiyaa noonnoo tanaa keessa, Malkaa Bal’oo kaasee Coomaan hanga Gabiibaa ti maadheefachuu jalqaban hedduu (#Balaa) qawwee irraa hiikatanii guuysuun masalaatti dachaasan. Duulli Balaa (Abbootii lafaa fi hortee abbootii lafaa) balleessuu kana Masalaan gahanii qofa hin dhaabne,  osuma dhahan osuma dhahan gaaleeytiin qaarsanii ganda Fiitaawuraarii Takla Hawaariyaati, Bishaan Boostaa (Hirna) ti galchan. “Abadan Amhaari Nu Hin Bulchu” jechuun caasaa Mootummaa Shanan Dhuugoo seenuu dhoorkan. Mootummaan jiddugaleessa Abbaa Irree Abbootii Lafaa 6 kiiloo ture dhimma kana dhagayyuus, murannoo fi kutannoo oromooni shanan Dhuugoo akka laaftuu hin tahin hubate, akka waan gaafii ummataa fudhatee deebii kennuufii fakkeessuuf, nama Oromoo Hararghee fi Saahiba amanamaa Haayilasilaasee tahe #Fiitaawraarii_Hussoo_Alii_Sharoo Ona Nooleerraa fidee irratti muude. Sochiin akkanaa tun obboleeyyan keenya kan Afran Qalloo, #Ona_Alaa keessattis hamma tahe kan jalqabamte turte yoo tahu, Abbaa Jaarraa Abbaa Gadaa #Fiitawraarii_Abraahim_Haamid muuduun araarfachuuf yaaliin godhamte ture. 

Ofiifuu biyya reefuu xaaliyaan jalaa baatee, kaznaa qullaa Haayilasilaaseen itti deebi’e, sababa lola addunyaa 2ffaa kufaatii diinagdee hamtuu keessatti argamtu fi Faalama qilleemsarraa kan ka’ee hoongeen kutaa biyyatti adda addaa waxalaa jirturraan, Oromoo Ituu sadarkaa kanatti sochii jalqabanitti kanaa ol boortaan deemuun, miidhaa salphaa hin taane akka qaqqabsiisu Tafarii Mokooniin waan hubateef, namoota sochii san keessatti bahanii mumul’atan lafti akka deebituuf tahee manguddumaan araarfachuun, tooftaan yeroof sochii san qabaneessuun danda’amtuus, sochii falma mirga oromoo bifa kanaan Carcaritti jalqabamte guutuumaan guutuuti qancarsee ajjeessuun osoo hin danda’amiin haftee arra gahuu dandeesse. 

Sochii Balaa Olii dhufte tana (Kaabaa) dhahuu keessatti, Gandaan jiroonni fi adda duroonni sochii diddaa gabrummaa Oromoota Shanan Dhuugootiin aliif Baa ja’amte san qindeessaa, gamtaan dursaa turan keessaa muraasni #Garaad_Ahmad_Daadhii (Damiina Gaadullaa jechuun dhagaye), #Baaburee_Adam_Jiloo_Cancaloo (nama ammas lubbuun jiru), #Abdulaxiif_Husseen_Kilichuu(dulluma keessa wayyaaneen rasaasa 27 ajjeefte)

#Haji_Umar_Alii Fi #Ahmad_Alii_Ahmad (Gootota Ituu warra Malkaa Bal'oo) turan. 

Sochii maqaa qabsoo “Balaa Oromooti Dhufte Dhahuu” jattun Masalaa ti finiintee turte sun, bulchinsa Sirna Minilikiin Booda injifannoo jalqabaa maqaa Oromootiin mootummarratti galmooyte taate hafte. 

 Sochii Oromoon hadheefattee jalqabde waan turteef, mootummaan humnaan osoo hin tahin manguddummaan ofirraa kadhachuudhaan akka qabanooftu taasise. Kun tahuu kan hubatan Oromooni Masalaan ala bakka biraa jiraatan Oduu gammachiiftuu kanaan gammachuu itti dhagayame ibsachuuf:-

 #Dhahi_Balaa_Karaa_Masalaa

#Achi_Geenyaan_Eentu_Gala

jechuu jalqaban. 

Kana jechuun dubbii dachaati. 

Tokkooffaa:- sochummaan tunuu mata duree #Balaa_Dhahuu jattu qabdi ture. Tana laf jala namuu gurraa qabu waan tahaniif ja’an ja’ama. 

Lammaffaa:- Wanti sookkoon jadhamu barbaadame Masalaan Bakka Gootootni Oromoo jirani, “yeroo sanirraa kaasee gootota Balaan feete yoo dheeyxe isaan hin dandeenyeetu jira waan tahef, rakkoon bulchinsaan irra gahuuf warra harka hin kenninee Masalaa waan jiraniif, Roorriftoota achitti qorichi qootamuufii dandayya”, dinqisiifannaa jettu ofkeessaa qabdi. Haa tahu malee yoo nama gari garii, ummata seenaa kana qabutti qishnaa godhuuf kan jadhamu sahuun, warra Masalaa hoguma arge mara “dhahi balaa karaa masalaa” jechuun itti qishnuu barbaada. Gari garii immoo “Dhahi Balaa Karaa Masalaa” jachuusaa malee, waanuma dubbiin tun ja’amteefuu kan irraa quba hin qabneetu jira.  Waa Hundaafuu, afoolli “DHAHI BALAA KARAA MASALAA” jadhu hanga ammaa jecha Sabni Oromoo martuu, Oromoota Carcar kan toora Malkaa Bal’oo fi Masalaa jiraniif dinqisiifannaa qaban Afoola ittiin ibsan tahuun seenaa qabsoo bilisummaa Oromoo keessatti hafee hanga arraa hojiirra oolaa jira!!.

HORAA BULAA!!. 

#ItuuOromooPost madda Beekumsaa fi Oddeefannoo ti. 

@Oromographya

@Odaatiktok

#ATILET ABABA BIQILAA

#I_Love_You jatteen  #Abbaba_Biqilaa tiin.

Yeroo tokko Atileetii biyya Oromoo kan ta'e, Atileet Abbabaa Biqilaa biyya Xaaliyaan Roome deemee dorgommii fiigichaarratti hirmaatee ture. 

Dorgommiin eegalamee Abbabaan marsaawwan hedduuf humna jabaan fuuldura fiigaa jira. Atileetoota muraasa ofitti aansee baayyee dursee deemaa jiraachuu daawwatootnis, midiyaanis ni hubatan. Atileetootni biyya Awwuroophaa dhawwaatuma dhawwaataan Abbabaatti siqaa dhufuudhaan morkannaa cimaa gochaa jiru. 

Hogu kun tahu, dubartiin biyya faranjii takka kan dhaabbattee fiigicha san daawwachaa jirtu Abbabaa dogoggoorsiisuuf jettee, isa duuba fiiguudhaan,  "#Abebe_I_Love_You...Abebe I Love You" jechuunii jalqabde.

Kaayyoon ishii akka Abbabaan garagalee ishee ilaaluu fi yeroosaa gubuun morkattoota biyya faranjiitiin akka moo'amu godhudhaaf ture.

Abbabaan garuu afaan Ingiliffaa waan hin dhageenyeef, kan ishiin "I Love You " jetteen gara afaan amaariffaatti hoguu hiikkattu "ላብ" waan jetteen itti fakkaate. '#ላብ' jechuun immoo afaan Amaariffaatiin dafqa jechuu waan ta'eef,  'Abbabaa dafqaa jirta' waan jechaanii jirtu itti fakkaatee dafqa isaa ofirraa haxaawwachaa fiigichasaa itti fufe. 

Wal dorgommii sanas haala ajaa'ibaan injifate.

Tarii utuu garagalee ishii mil'achuuf yaalee jira ta'ee dorgommicha hin moo'atu ture; ni mo'ama ture iyyuu jadhan oddeefannoon argaa dhageetii gaafasirraa argamte! 

#Dhaamsa

Yeroo tokko tokko namootni abshaalotni wanta gaarummaa nuuf gochaa jiran of fakkeessanii akka nuti kufnuuf ykn akka nuti sodaan dhaanamnee adeemsa keenya addaan kunnuuf jechootaan nu sardu. Facceewwan galaana keessaa waccu hunda dhaabbattee kan dhaggeeffattu yoo ta'e utuu bishaan waraabbattee hin galiin aduun sitti dhi'a. Kunis karaa buluurra gadi miti...akka jedhamu..

Namni tokko maal akka inni haasawuuf jedhu carraan tilmaamuu keenyaa ulfaataa waan ta'eef dursinee natti hin haasawiin jechuunis hin dandeenyu. Garuu haasaa nama sanaarratti yeroo kenninee xiinxaluu ykn immoo akka waan hin dhageenyeetti akka Sammuu keenya keessa hin naannofne gochuudha.

Karoora jireenya keetii hogu baafattu namoonni ati wajjiin mari'attu namoota amantu qofa yoo ta'e filatamaadha. Hir'ina kee fi dadhabina kee isa si qofaaf icciitii ta'e , namoota jalaa yoo dhokfatte namootni waan ittiin daandii kee irraa si meeysan hin qaban! 

@Oromographya

@Odaatiktok

/Seenaa Abboomaa Mitikkuu..

"Seenaa Ajaa'iba Goota Oromoo Abbomaa Mitikkuu Waaqoo.

Mallas Zenawwin yoo waraqaa kana dhiyessees Abbomaa Mitikkuu caalu akka hin dandeenye waan bareef mo'amuu korraa jechuun Abshalummaa fayyadamun gara wal tajjitti ol bahe ..." kabajaan Abbomaa Mitikkuf qabu irraan kan kahe dorgommii kana addaan kuteera" jechuun waltajjii irraa deebi'ee buhee..... kun yoomif essatti akka tahe barruu kana gadii kessatti argattuu.

************************************************

Duraan koollejjii Qonnaa Haromaayaa ammaa immoo Yuunivarsiitii Haromaayaa irraa eebbifamtoota jalqabaa kessaa tokkoo dha Abbaan Abboomaa Obboo Mitikkuu Waaqoo. 

*******************************************"***

Kan dhalatee Biyyaa Gootootaa biqilchuuf hin sassannee Oromiyaa,  Godinaa Wallaggaa Lixaa Magaala Gimbittii Abba isaa Obboo Mitikkuu Waaqoo fi Haadha isaa addee Margee Miijana irraa dhalatee Maqaa isaas Abboomaa jedhan.

********************"**************************

Abbomaa Mitikkuu Waaqoo ***

Abbomaan barnoota isaa sadarkaa duraa bakka dhaloota isaa Magaala Gimbitti yoo baratuu barnoota olaana immoo magaala finfinnee kessaatti bara sana bakkaa ijolleen lammilee biyyaa alaa fi ijolleen Abboti Qabeenya itti barataan Mana Barumsaa "American Community School" jedhamutti baratee. Kayyoo fi Quuqamni Abbomaan ummataaf qabu bara kana irraa eegale mul'achu jalqabe jedhu warrii dhiyeenyaan isaa beekan.

************************************

Yeroo barachaa ture sanatti barattoota seeran alaa barumsaa irraa ari'aman akkaa isaan barumsatti deebi'aniif dhoksaadhan barattoota qindessee kan kakaasaa ture Mucaa xiqqoo kan ture Abbommaa akka tahe biraa gahame hanga barumsarraa ari'amutti gahe ture.

*************************************

Achiin boodas gara M/Barumsaa bara sana qulqullina barnootaatin beekama tahe 'Akaki Adventist School" tti kutaa 9 fi 10 baratee. Achumatti ansuun kutaa 11 fi 12 bakka barattotni akka biyyattii qabxii olaana galmessaan itti barataan M/B "Tafarii Mokonnin" yeroo amma kana "Entoto Academic, Technical and Vocational School" jedhamutti baratee. Bara kana jalqabuun Abbomaan ifaaf ifattii gaffii sabaa fi sablammotaa gafachuu jalqabee. 

*************************************

Kanatti ansuun Abbomaan kan deeme ammaa har'attille qabxii olaana inni achittii galmessee namoota hedduuf gaffii tahe kan itti hafe ga "Haile sillasie University" kan ammaa "6-Kiiloo" jedhamuiu seene.

************************"**"*********

Abbomaan bara Mana Barnoota Tafari Mekonenittil barachaa turetti mucaan Adaada isaa kan Farmaasisti barachaa ture Girmaa Dafoo Jaamoo kan jedhamuu immo  yuuniversiti kessattii qabsoo bilisummaa cimaa geggessaa ture Abbomaanis daandii qabsoo kana isarraa fudhatee jedhamee yaadama. 

*************************************

Bara 1953 tti "Motichii hin gaafatamuu" kan jedhuu falmuun obbolootni lamaan Jeneeral Mangiistu Newaawe fi Girmaaye Newaawe motichii akkaa kufuu danda'aan Qabatamattii yaali Fonqolchaa Motummarratti godhaniin agarsiisani darban.kanaanis barattoota bara sanaaf karaa qabsoo agarsiisani darban.

**********"*************************

Abbomaa Mitikkuu barataa waggaa 3ffaa tahe osoo jiru dorgommiin secretary General geggeffamee irratti innis namoota kana laman faana dorgoome.Mallas Zeenawwii

Galaasa Dilboo fi Abbomaa Mitikkuu turan.

************************************

Mallas Taklee (Mummicha Ministeera duurani obbo Laggasd  Zeenawwi, Mallas maqaa jedhu kan fudhataan nama dhalataa Tigiraay  qabsoo barattoota  kessatti hedduu beekama kan ture fi bodarrattis jeneraal Taddase Birruu faa faana kan rashanaame du'e irrati.) 

*************************************

Dhumaa irrattis dorgommii kanarratti kan hafan Mallas Zenawwi fi Abbomaa Mitikkuu turan.

Jalqabaa waraqaa qorannoo isaa kan dhiyeessee Abbooma Mitikkuu yoo tahuu gaafa innii dubbaatu Galmaa sana kessaa kan turan amma inni dubbate fixuttii Afaan bananii dhaggeeffachaa turan jechii isaa kan bayyee nama hawwatuu ture. 

************************************

Itti ansuun dabareen kan Mallas Zenawwi ture. Waraqaa Abboman dhiyessee kana hunduumtu ajaaibsifata ture mallas Zenawwi dabalate jechuu dha Mallas akkaa Abbomaa hin callee waan bareef dabareen isaa gaafa gahu gara waltajjitti ol bahe akkana jedhe "Kabajaan Abbooma Mitikkuuf qabu irraan kan kahe dorgommii kana addaan kuteera jedhe".

*************************************

Bara 1966 Abbomaan Pireezdanti Baratoota Yuuniversiiti H/Sillasee yoo tahu itti anaan isaa ammoo Getachoo Bagashaaw (Amma Profeseera kan tahan biyyaa Ameerika kan jiratan. Getachoon bara sana Miseensa Dargii kan turanii fi dhoksaan ammoo miseensa "Ihappaa" kan turan Ajajjaa dhibbaa Alamayyoo Hayilee faana miseensa Ihappa ture.)

********************"****************

Yeroo kana Abboma Mitikkun mana isaanitti Baaroo Tumsaafa faana waayee Qabsoo Ummataa Oromoo mari'achuu egalanii turan. Yeroon sun yeroo ittii Dargiin Mooti H/Sillasee buuse ofii isaaf of ijaara yeroo itti ture dha.Yeroo kanaa waaye bilisumma dubbatee ummataa amansiisu kan danda'uu yuuniversitii Finfinnee qofa ture, dhabbatni siyaasa tokkollee hin turree (ኢህአፓ, "Ihappa" partiin jedhamuyyuu ifatti hin baane ture.)

*************************************

Gareen Barattoota Yuunivarsiitii yeroo sanatti Dargiitti qorumsaa cimaa tahe ture. Yeroo Dargiin Mooti hin tuqamuu jedhamee yaadamu sana Fonqolchaa geggessee irraa buusu gareen Rayyaa ittisaa biyyaa Masara Motummaa deemani to'ataan Mooticha boji'anii sodadhaan lafa ilaala turanitti garee kana kessaa kan ijaa jabaate Murtoo dargii Motichaa dura dhabbate kan dubbisee.

*************************************

Yeroo sana Tuuta Poolisi kessaa sadarkaa Ajajaa shantamaa kan qabu nama Dabalaa Nadhii jedhamuutu murtoo kana fuula Mooticha dhabbatee dubbiseef. Kanaan booda Dargiin Abboomaa Mitikkuu sossobaate ofitti dabalachuuf nama Dabalaa Nadhii jedhamuu kana gara mana jireenya Maati Abboomaa Mitikkuufaatti erguun amansiisu yaalani turan...

************************************

garuu yaada jajjaboo Abboman dhiyessee dhaggeffachuun namni Abbomaa Amansiisuf ergamee kun ofii isaati gara Yaada Abbooma fudhachutti deebiye.Kana booda Dargiin barattoota Yuunivarsiitii irrattii tarkaanfii fudhachuu eegalee, yeroo kana egaa Elemoo Qilxuunfa dhoksaan gara Finfinneetti wamaamani Addaa Bilisummaa Ummataa Oromoo kan hundessan.

*******************************"*""**

Yeroo kanatti Abbomaa Mitikkuuf ajaajni cimaan kennameef Innis kanaan duraa miseensotni Dargii nutti dabalamii jedhanii deddebi'anii gaafachaa waan turanif isaanitti dabalame garee Mangistuu H/Mariyaamin hundaa'e kan "Sedeed" jedhamutti dabalamuun isaanuma kessaa tahe isaan basaasuuf murteeffatee itti seene. Sanaan boodas Abbomaan garee sana kessaa gale akka barbaade tocho'uu eegale.

************"************************

Kayyoon isaa jalqabaas Meeshalee Waraana Kahumsaaf tahan ABO'f tif walitti qabu ture, waan kanaratti osoo hojjeta jiru namni dhalootan Goondare tahe fi kan sadarkaa (Ajajja shantama qabu )tokkoo mana jireenya Abbomafattii dhoksaan ABO tiif hojjetama jira jedhe shakkuun namoota sadii akka isaan tarkaanfi irratti fudhataniif ajaaja dabarsee. 

**"**********************************

Abbomaa Mitikkuun konkoolata isaa qabatee nannoo Nifaas Silk jedhamurran gara mana jireenya maati isaatti osoo deemu konkolaata biraatin duuka bu'uu jalqaban innis Ariiti itti dabaluun harka miliquuf yaale. Karaa kiilo 6'n kute nannoo Embaasi Gibxii,Mana Buna (Coffee House) fulduratti kan argamuu gara Mana jireenya Maati isaa yoo gahu, namootni sadii kan Kilaashinkoov hidhatani jiran sadii isaa dursaani kara itti cufanii eegan.

*************************************

Bodatti deebi'un akka isaa hin baasne waan bareef,fallii inni qabu tokkof tokko namoota kana waliin walitti bahu ture. Shugguxii isaa nyachifaate konkolaata isaa kessaa bu'uun isaan kessaa isaa of dagaate dhabbatu tokkotti dhukaase.

Itti ansuunis warren hafan lamanitti meshaasa qabe, sanaan booda laman isaniyyuu harka ol qabatan.

*************************************

 Innis meesha isaani erga harka fudheen booda jara lamaan fudhe gara Wajjiraa Poolisi nannoo sana jirutti gessee, namoota na ajjesuuf na hordoofa turan iratti dhuukase lubbuj basuusaa dhugaa bahun meesha harka jiruus itti kenne to'annoo jala of olche (Hidhamaa tahe).

******"****************************

yeroo kana isaa qofa osoo hin taane Maati isaa dabalatee bayyee rakkatan hundi isanillee mana hidhatti darbataman. Yeroo sanattii Hiriyaa Abba Abbomaa kan ture fi Miseensa Dargii kan ture Koloneel Takkaa Tulluu namni jedhamu, rakkoo irraa gahu danda'u tokkollee osoo hin sodaatin, 

**************"*""********************

Mangistuu H/Mariyaamin dabalatee namoota hunda mucaan kun barbaade osoo hin taane nama isaa ajjesuuf dhufe ofirraa qolachuuf ajjeese namootni kun immoo Motummatu erge osoo hin taane jibbaa dhunfaa irraan kan kahe isaa ajjesuuf turan kanaaf himaatni Abbomaratti baname jiru akkaa irraa dhabbatuu fi innis akkaa mana hidhaadha bahu godhaani haala adabbitiin gara Wallaggaa bakkaa Angaar Dhidhessaa jedhamuttii jijjiramee akka deemu murta'eef. 

*************************************

Yeroon kun yeroo ittii Abbomaan hojii yoomu hin dagatamnee fi boonsa tahe itti hojjete dha, innis waggotaa dheeratiif Oromoon akka diigamuuf kan hojjetama ture yeroo inni itti diige akkaa Oromoon wal arguuf daandii itti saaqe ture. Inniis Oromootni kara Baha Artiist Alii Birran faa Artii fayyadamuun Oromummaa lellisuu jalqabani turan Baandi Afraan Qalloo hundessuun, Abbomaniis Baandi kana gara Wallggatti Afferuun akka Ummatni Wallagaa Oromummaa isaa jabeffatu kara Artii jajjabessaa ture,

****************************"********

 kanaan alattis ABO'n kara Baha Oromiyaa qofa osoo hin taane Oromiyaa gututtii akka innii baba'latuuf Abboman shoora guddaa taphateera, Abboman Miseensa Dargii tahe waan jiruuf osoo irratti hin beekamin akka fedhe tocho'uun Meshaale waraana ABO dhaaf walitti qabun halkaanif guyyaa osoo hin jedhin hojiisa cimsee itti fufe. 

*************************************

Ajaaja Dhibba Iggazuu Waaqootin kan durfamuu fi Dabbaummaa Gannatii Dheressaan, Muktaar Musaa, Abdii, Mohammad kan jedhamani fi Loltoota ABO kan tahan kanaaf Waraqaa enyummaa dhoksaan qophessee fi Hidhanoos hidhachiisun Seensa Magaala Amboo bakkaa Awwaroo jedhamutti Mana Obboo Agargaaw Dinqaatti (Obbolessaa Tesfaaye Diinqa,kan bara Dargii Mummicha Ministeera ture) wal gahan. 

************************************

Hallii Abbomaa kun kan isaan Sodachisee fi isaa to'achaa kan turan Abbomaan Amboo kessatti mulachuu isaa Dargiif gabaasa godhan, yeroo kana ture namootni Amboo irattii garee riphee lolaa hundessuf wal gahan hundi bakka tokotti osoo hin yaadamin to'annoo jala kan olaan. 

*******************************"****

Halli umaame kun Magaaa sana kessaa kan turan Miseensotni ABO hundi gara Bosonatti akka galaan isaan dirqisiise. Yeroo kana tureega Bulchaa Baalee kan ture Jaal. Magasaa Barii,

***********************************

 Humna waraana xiyyaara kessatti kan gitaa hin qabne Iggazuu Bantii dabalatee humni magaala jiru hundi bakkaa Qabsoon hidhannoo itti egaltee gara Harargeetti imaluun kan Qabsoo hidhannotti dabalamaan.

***********************************

Abbomaan "Abbaan-Xiiqii (Maqaa Maaso isaati) namoota biratti kan inni ittin beekamuu Ijaa jabinaa isaa fi salphatti waan fedhe nama amansiisun beekama ture.

************************************

Kora ABO jalqaba geggefameen Barressaa olaanaa Dhaabichaa tahe osoo hojjechaa jiru, namootni 10 hundeessitoota fi geggesitoota olaano, ijaa dhabichaa kan tahan gara Soomaliyatti imaalan isaan  kessaa isaa tokko ture Abbomaanis.

*************************************

 Guyyoottan saddetiif Gammojjii Ogaaden kessaa millaan erga deemanin booda bakkaa SHINNIIGGAA jedhamtutti waanti isaan nu mudataa jedhani hin yaadne tokko isaan mudate. Hidhattoota Amantaa Kiristaanaa bayyee jibbani fi kan balaaleffatan  warraa Soomaliyaatin to'atamaan. 

*************************************

Akkaa carraa tahe 10'n isaani kessaa namootni 4, Abbomaa Mitikkuu dabalatee kiristaana waan turaanif Akraarotni Somaliyaa kun jara kana qofatti baasun Meesha isaani itto qabani itti dhukaasuf ituu jedhani... 

*************************************

Warrotni hafani jiraan 6'n obboloota isaani kiristaana kana waliin dhabbachuuf marill

...."Nuti Oromoota kan mana nu baase Rorroo dha malee Amantii keenya miti. Yoo nu gadhiiftanis yoo nu ajjeftaniis wal dukaa nu ajjeesaa malee gargar hin baanuu" jechuun tokkummaa fi Hafuura Oromummaan dura dhabbataan.

********************************

Isaanis Rasaasa itto qabamee jiruu jala siiqa jennaan didaan ejjennoo isaanin akka dhabbatanitti ijolleen Haadha tokkoo, Kayyoo tokkoof, Tokkummaa mana akka ba'anitti Bollaa tokko kessatti jalalaan kufan.

*************************************

Suura1: Abbomaa Mitikkuu

Suura 2: Bara 1966 yeroo ummatni  sagalee isaani dhagessifachuuf Hiriiraa nagaa geggeessaan inni kiristaana tahuus gaaffin isaani gaffii sirri waan taheef Dhadannoo qabatee fulduraa duukaa hiriire kan mul’atu kun Eyyee isumaa Abbomaa Mitikkuu dha.

Har'as boriis nuti karaan keenya karaa Abbomaafaati Eyyee nuti ilmaan Abbomaafat .

.

.

Yoom as geenye salphatti,ofkenneti jabaan!"

Via, Raajii_Guddataa

@Oromographya

@Odaatiktok

#Jonas_ Mohammed_ Bath

#Joonas_Mahammad_Baaz (Trinidad 🇹🇹)

(Gabra otoo ofii Gabrummaa Keessa jiruu, Gabroota hedduu Walaboomse)

Joonas Mahammad Baaza nama gurraachaa fi sheeka ture. Biyya Afriikaa Lixaa keessaa takka tan taate dhalataa biyya Ghaanaa ti. Sabaaf sablammoota Ghanaa keessaa irra bal’aa kan tahe saba #Akan jechuun beekamu keessaa bara 1788 ti dhalate. Koramantyiin jechuun maqaa ingiliizooni namoota saba Akan kana keessaa gabrummaan gurguramaniif moggaasanii dha. Bara 1805 keessa gabra tahee gurguramuun biyya Ameerikaa kibbaa Triindaadi fi Teebaagoo geefame. Akkaataa Gabaasa nama Trinidaditti bakka bu’aa mootummaa Ingiliizootaa tahe Brigadier-General Sir Thomas Hislop argametti, Biyyi faransaay naannoo Trinidaad koleeneefachuuf kajeellaa akka qabdu mootummaa Ingiliiz keessatti shakkiin uumamte. Sababa kanaatiin mootummaan ingiliz Kaambiileen waraanaa hedduun Trinidadi fi Tobergoo keessatti waraana ingiliiziif akka jaaramtu murteessan. Jaarmaya kana akka taasisan gabri Afriikaa qabamee (bitamanii) akka garasitti fi’aman tahe. Akkaataa kanaan sheeka hin janne, dubartii hin janne, daa’ima hin janne, Afriikaa lixaa Ghanaa fi Maaliirra Gabri guuramee Trinidadi gahan. 

Haaluma kanaan Joonas(Yuunus) Mohammad Sisie tiis gabroota hojii kana milkeessuuf achi gahan keessaa tokko tahuu danda’e. Magaalaa port spain jadhamtuti Hojii Kaambii #George tan humni waraana ingiliiz buufata godhatu jaarruurratti boobbaasan. Nama Diin islaamaa barate waan turef, Amantiin islaamaa Akhlaaqa nama tolcha akkaatuma hadiisaan jadhame sanitti, haalaa fi amalli isaa namoota biraatiti toluu fi gabri biraatis haala isaa akka hordoofan gochu danda’e. Kaamphaaniin gabraa isaan bitatee Trindaaditti hojirratti boobbaase, akkumma gabra birootti Dhagaa cabsuu dabalatee osuma hojii humnaa ulfaataa adda addaa Jonaas Mohammed hojjachiisanii, Overseer taasisan. Kana jechuun haalaaf amalli isaa gaarii tahurraa kan ka’ee, hojii hojjatamu kan hordoofu fi gabroota kan too’atu isa godhuun, kaffaltii muraasa isaaf kaffaluu jalqaban. 

Waa’een Jonas Mohammed Wanti nama dinqisiisuu fi ajaa’ibsiisu tokko jira. Ilmi namaa tokko sababuma haalluun isaa gurraacha tahef qofa akka meeshatti gurguramee, biyyaa fi abaabuu ifii keessaa humnaan baafamee fagoo biyya hin beeknetti fudhatamee dararaa fi gidiraa, rakkoo fi miidhaa cimtuu irra gahu argaa obsuu dadhabe. Osoo gabrooni kun haala kanaan jiranii,  Kaffaltii xiqoo argatu kanaan jireenya dhuunfaa isaa gabbisee jiraachuuf samuun isa hin hayyamne. Sanirraan Joonas Mmd nama Hadiisaa fi Seenaa Asaabootaa, akkaataa #Abubakar_Saddiqi fi Bilaal turan san nama dhagayyee fi baratee gurraa qabu waan tahef, gara laafummaa fi arjummaa guddoo horate jira. Mee waan inni ja’ee haa ilaalu:-

“#Anis_gabra . Haa tahu malee amma ani obboleewwan koo gabrootan wajiin jiru kana keessaa xiqqaatullee kaffaltii muraasa argachaan jira. isaan hunda caalaa anaatu haala wayyaa qaba. Ani erga amantaan koo islaama taheefuu, fakkeenyi koo Nabi Mahammedi(S.A.W). Isa booda Abubakar Saddiiqi. Abubakar Saddiiq Ahsaabaa Nabiyyicha keenyaa guddaa fakkeenya nuuf tahu dha. Fakkeenyumaan isaa qabeenya kuufatee soorreesss guddaa tahuu hin ture. Qabeenya isaatiin ilma namaa bilisoomsuu fi gammachiissuu ture. Abubakar Saddiiq kaleessa obboleessa kiyya Bilaal bitee gabrummarraa bilisa baase. Amma Anis jazaa Abubakar Saddiiq deebisuu danda’uu baadhuus garuu, carraan argadhe kanaan gabroota obboleewwan koo kanaaf gaarii hojjadhee fakkeenyummaa Abubakar Saddiiq fudhachuu kiyyaa rabbiif nabiyyichaaf agarsisa. Galata Abubakar obboleessa keenya As’habal Bilaaliif oole hamma tahe deebissuu danda’uu jechuun, hojii inni hojjate hamman danda’uu tokko raawwadhee, yoon nama isaan hordoofe tahu koo yoon rabbiif mirkaneessuu danda’e qofaa dha” ja’e. 

Duuba Joonas kaffaltii muraasa hojii dabalataa tanarraa isaaf kaffalamuu eegalte jala jalaa walirra kaayyachuu jalqabe. Duuba Joonas, gara tokkoon gabra tahee hojii dirqama guyyatti hojjachuun isarra jiraatu bahachaa, gara biraatiin kaffaltii xiqqoo hojii itti gaafatamummaa dabalataa itti kennamterraa argatu dhooysaan boola qotee kuufachu itti fufe. Akkaataa kanaan osoo kaffaltaa argatu kuufatuu, gatii bakka bu’aan mootummaa ingiliiz gabroota kana itti gurguruu fadhan, nama tokkorraa doolaara $150 kaffaluun, gabroota gurraachaa fi muslima tahan magaalaa Fort Spain #200 walaba baase. San booda gatii isaa immoo $500 ofirraa kaffalee of walaboomse. 

Joonas Mahammad erga jaarmayini buufata Waraanaa fi Buufatni Doonii iddoo turan sanii xumuurame booda, #Santa_Cruz_Valley ti lafa ooyruu Heektaara hedduu bitee oomisha qonnaa oomishuu jalqabe. Gabroota walaba bahani fi kaneen fadhii isaaniitiin hojii Kaffaltaa bareedaan hojjachuu barbaadaniif carraa uume. Lafa ooyruu bal’oo bite tana jecha afaan Arabaatiin #Mizra_Estate jechuun maqaa moggaase. “Ganda ykn Qabeenya Biyya Ofii” hiikaa jadhu qaba. 

Joonas Mahammad Baaz Biyya Trinidad keessatti labsiin walabummaa gabraa labsamtee ji’a tokkoon booda, ji’a Fuulbaanaa bara 1838 ti du’aan addunyarraa dabre. Joonas nabiyyii fi ahsaaboota isaa fakkeenya godhatee kan birootifis fakkeenya tahe filame. haala rakkisee isaa fi ummata gurraachaa mudate san keessatti obsaan cichee, ofiifuu rakkoo keessa otoo jiruu rakkatoota akka isaa hedduu furuu danda’e. Maqaan isaatiis hanga ammaa kabajaa fi ulfinaan ummata Gurraacha Addunyaa, keessaafuu kibbaa fi jiddugaleessa Ameerikaa biratti kaafama. Seenaan Joonas Mahammad Baaz Arrallee gurraachoota Ameerikaa kaabaa keessa jiraatan hedduudhaaf fakkeenya tahun, diin akhlaaqa namaaf tolchee, daandii gaariiratti nama qajeelchu gara Amantaa islaamaati akka dhufan gochuu keessatti gahee guddaa qaba.

#Rabbi_Haa_Araaramuuf

#Oromographya

Horaa Bulaa

#Deebanaa

@Oromographya

@Odaatiktok

t.me/Oromographya

#Marawa _#Ituu_#መረዋ_ኢቱ

#የመረዋ_ልጆች

       ክፍል አንድ

ከሁለቱ ትላልቅ የኦሮሞ ብሄር ግንዶች አንዱ በሬንቶ ነው። በሬንቶ አምስት የኦሮሞ ዘር ሀረግ ያቀፈ ነው። ከአምስቱ የበሬንቶ ኦሮሞ ልጆች አንዱ ሰፊው የመረዋ በሬንቶ የኦሮሞ ዘር ሀረግ ነው። አንዳንዶች መረዋ ብለው ሲጠሩ አንዳንዶች ደግሞ ሙረዋ በማለት ይጠራሉ። የአጠራር ጉዳይ ነው እንጂ ሁለትም የሚገልፁት ይህንኑ ንዑስ የበሬንቶ ኦሮሞ የዘር ሀረግን ነው። የፌስቡካችን ኢቱ ኦሮሞ ፖስት ገፅ የተለያዩ ቀደምት ጥናቶችንና የመረዋ ኦሮሞ ሙሁር ሽሜግሌዎችን እማኝ አድርገን ስለመረዋ ኦሮሞዎች እንደሚከተለው አስፍረናል።

መረዋ ከአምስቱ የበሬንት ኦሮሞ የዘር ሀረግ #ከጡሙጋ ቀጥሎ ሁለተኛ ልጅ ሲሆን #ከረዩ፣ #ሁምበና ና #ቀሎ በቅደም ተከተል ይከተሉታል። መረዋ አንድ ወለደ። እሱም #ኢቱ ነው። የመረዋ ኢቱ ኦሮሞዎች የሰፈሩበት መሬት #ኦነ_ኢቱ ወይም #ጨርጨር ተብሎ ይታወቃል። የመረዋ ኦሮሞ ዘሮች ከምዕራብ ሀረርጌ ጀምሮ ፈንታሌ መተሃራንና ደቡብ ምስራቅ ወሎን ጨምሮ እስከ ሰሜን ወሎ ራያ ድረስ ሰፍረው የሚገኙ ሰፊ የበሬንቱማ ኦሮሞ ግንድ ናቸው። 

በጥንት ዘመን የኢቱ መረዋ ልጆች በሶስት ቤት (Man-Bultii) ይካፈላሉ። እነሱም #የወርሬ ፣ #የገላን ና #የኩረ በመባል ይታወቃሉ።  ወርሬ ሰበት ፥ ገላን አምስት ፥ ኩረ አምስት ቤተ ጎሳን ያቀፉ እንደ ነበር የመረዋ ሽማግሌዎች ይናገራሉ። ነገር ግን በታሪካቸው ውስጥ ይህ ጊዜ ላይ ነው የሆነው ተብሎ ሊገለፅ ባልቻለ ወቅት ላይ አንድ ክስተት በሶስቱ የኢቱ መረዋ በተ ጎሳዎች መካከል ተከሰተ ይላሉ። እሱም መጠነኛ የእርስ በርስ አለመግባባት ግጭት ነበር። እናም በውቅቱ ከኢቱ መረዋ ልጆች ስርዓት፣ ባህል፣ ወግ እና ተለምዶ ውጪ የራሱን ቤተ ጎሳን ለማንገስ እንቅስቃሴ አድርገው ነበር ተብለው የሚወሱት #የወርሬ ኢቱ መረዋ ቤተ ጎሳ አባላት እና በተቀሩት የገላንና የኩረ ኢቱ መረዋዎች መካከል ነበር። ይህን ግጭት ለመፍታት የኢቱ መረዋ ልጆች ከሌላ ወገን ዳኝነትን አላሹም ይላሉ ሽማግሌዎቹ። ከኢቱ ልጆች በትውልድ ስድስተኛ የሆነውን #ቃሉን (ወረ ቃሉን) ከኩረ ቤተ ጎሳ ውስጥ በስምምነት ወጥቶ ገለልተኛ በመሆን, ከዋቃ የተሰጠውን ዋዩን ተጠቅሞ እንዲዳኝ በመወሰን ሁሉም ጉባዔ ቁጭ አሉ። እናም ከሰባቱ ቤተ ወርሬ ጎሳ አባላት መካከል ችግር መፍጠሩ ውስጥ እጅ ያሌላቸውን ከወርሬ ቤተ ጎሳ ወጥተው በጨርጨር ኦነ ጎሳ ተሰጥቷቸው ከሌላው ወንድሞቻቸው ጋር ተቀላቅለው እንዲ ኖሩ ተወሰነ። በዚህ መልኩ በቤተ ገላን ስር ተዘዋውሮ ራሳቸውን ችለው በመቆም የራስ ጎዛት (ኦነ) እንዲኖሯቸው የሆኑት #ጋዱላ ናቸው። 

ችግር መፍጠሩ ውስጥ በከፊል የነበሩ ና በከፊል ያልነበሩትን የቤተ ወርሬ ጎሳ አባላትን ደግሞ በተሳትፎቸው መጠን በከፊል ችግሩ ውስጥ የነበሩትን ከኦነ ኢቱ ውጪ እንዲ ሄዱ፣ያው ጎሳ ሆነው ችግሩ ውስጥ ያልነበሩትን ደግሞ በሌላ የኢቱ ግሳ ስር እንዲ ጠቃለሉ ወይም ከጥፋተኞቹ ለብቻ ወጥተው ለብቻ ኦና እንዲ ሰጣቸው ሆነ ነበሩ። በዚህ መሰረት ሜታ ና አሮጂ ወርሬ ይጠቀሳሉ። ሙሉ በሙሉንኳን ባይሆን በመጠኑ ከችግር መፍጠሩ ነፃ የነበሩ የሜታ ወርሬ ጎሳ በአፉርገላን ስር ገብተው የኢቱ ማንነትን እንደያዙ እንዲቆዩ ተደረጉ። በችግር መፍጠሩ ውስጥ ድርሻ የነበራቸው የዛው የሜታ ወርሬ ጎሳ አባላት ደግሞ የኢቱ መረዋነት ተገፍፈው ለአፍረን ቀሎው ልጆች ወደ ወረ አላ ተሰድደው አላ ኦሮሞ ሆኑ። እንደዚያው ወደ ምስራቅ እንዲሰደዱ የተደረጉ ጥፋተኛ የአሮጂ ወርሬ ኢቱ ጎሳዎች ከአላ አፍረን ቀሎ ጋር ሲቀላቀሉ የተቀሩት ና ጥፋት ውስጥ አልተሳተፋም የተባሉ አሮጂዎች እዛው ጨርጨር የሰፈራ ግዞት መስርተው ራስን ችለው ከአስሩ የኢቱ መረዋ ጎሳዎች አንድ ሆነው እንዲ ቀጥሉ ተደረግ። 

ችግሩን በመፍጠር ዋና ና ግንባር ቀደም የሆኑ የቤተ ወርሬ ጎሳ ከመረዋ ልጆች መሬት እንዲሰደዱ ና የኢቱ ሙረዋነቱን ማንነት በመግፈፍ ሌላ ወገን ፈልገው እንዲያፈሩ ና እንዲቀላቀሉ ተወሰነባቸው። በዚህ ረገድ ወደ ኦቦራ አፍረን ቀሎ ና ወደ ሶማሌ ተጠቃለሉ የሚባሉት #አኪቹ ወርሬ ና ወደ አርሲ ና ሶማሌ ተከፋፍለው ወጡ የሚባሉት #ከረረን ወርሬ ይጠቀሳሉ። ችግሩን በመፍጠር ውስጥም ሆነ ችግሩ እንዲፈታ በሚደረገው ሂደት ውስጥ ብዙም ተሳታፊ ያልሆኑ ና  በመሃል ሰፋሪነት የተዋጡትን የቤተ ወርሬ አባል ጎሳን ደግሞ በራባ ዶሪ ውስጥ በሰራዊትነት እንዲያገለግሉ ና የሩቅ ጦርነት በሰፊው እንዲሳተፋ ነገር ግን የኢቱ መረዋነታቸው እንዲቆይላቸው ተደረጉ። በዚህ ረገድ ወደ ሰሚን ኦሮሚያ የዘመቱ ና እዛው የሰፈሩ ዶሪንቦጁ ወርሬ ኢቱ ና ገማ ገልቲ ተብለው በወሎ ውስጥ የሰፈሩ እንደ ሆኑ ሽማግሌዎቻችን ይናገራሉ። 

እነዚሁ መሃል ሰፈሩ በመባል ወደ ራባዶሪ እንዲቀላቀሉ ከተደረጉት የተረፉት ደግሞ በሌላ የኢቱ መረዋ ጎሳዎች ስር ደቂቅ ቅርንጫፍ ሆነው (በልበላ ጎሳ) እንዲታቀፉ ወይም በራባዶሪ በተቆጣጠሩት አዲስ መሬት ላይ እንዲ ሰፍሩ ነገር ግን ማንነት ያልተነፈጋቸው ነበሩ። እነዚህ ሊበን። ግማሹ ሰሜን ሲገባ የተቀሩት ግማሾች ደግሞ አፋርገላን ስር ተጠቃለሉ። ኤጃ(ኤጁ) ና ቆቦ ወርሬ ደግሞ ግማሹ ከረዩ ና ሰሜን ሲገቡ የተቀሩት ደሞ በሌላው እንደነ____ና ባዬ ጎሳ ውስጥ ተጠቃለው የባዬ ና የ___(to be filled later) ኢቱ መረዋ ጎሳ ቅርንጫፍ በመሆን ቀሩ። 

ከዚህ ወቅት በኋላ ነበር #በኦነ_ኢቱ (በጨርጨር) የሚኖሩ የመረዋ ልጆች በሁለቱ ቤተ ጎሳ ማለትም #በገላን ና #በኩረ  ኮንፌዴሬሽን ተጠቃልለው በአስር ዋና ጎሳዎች ታቅፈው የቀሩ መሆኑን ከኢቱ መረዋ ሽማግሌዎች ያገኘነው ታሪካዊ መረጃ ያስረዳል። ከዛ ጊዜ በኋላ መረዋ የበሬንቶ ልጅ እንድ ኢቱን ወለደ። ኢቱም እስር ወለደ ይባላል። አምስቱ የገላን ና አምስቱ የኩረ ኢቱ ቤት ተብለው መጠራት የጀመሩት።

ለማንኛውም አስሩ የኢቱ መረዋ ግሳዎች ከበኩር እስከ ትንሹ በቅደም ተከተል እንደ ሚከተሉት ናቸው። የመጀመሪያዎቹ አምስቶች ሸነን ገላን ሲባሉ የሚቀጥሉት አምስቶች ደግሞ ሸነን ኩራ ይባላሉ። 

#10_የኢቱ_መረዋ_ጎሳዎች።

1️⃣. ባቦ

2️⃣. ጋዱላ

3️⃣. አፉርገላን (4 ናቸው)

        1)#ኤሌሌ. 2)#ወጫሌ. 3)#ሊበን. ና 4)#ሜታ.

4️⃣. #አልጋዮ [ሰዴን አልጋ] 3 ናቸው።

         1)#አልገ. 2)#ሞመጂ. 3)#ጂሌ

5️⃣. ጋሞ

6️⃣. ቃሉ

7️⃣. አዳዮ

8️⃣. ዋዬ

9️⃣. አሮጂ

1️⃣0️⃣. ባዬ 

............ #ይቀጥላል።

Ituu Oromoo Post የመረጃ ና የእውቀት ምንጭ ነው። Follow ና Share አድረጉ

t.me/Oromogeography https://mikysultan.blogspot.com/?m=1