#የወሎ የዘር ሀረግ/እልማን ባሬንቱ

®የ ወሎ የዘር ሀረግ☜

አዘጋጅ ፤miky sultan/wollo oromo.**********

የካም ልጆች ኩሽ ፣ፋጥነ ከነዓን ናቸዉ፣ ከነዚህ መሃል የወሎ የዘር ሀረግ ከኩሽ ይመዘዛል  ኦሮሞ የ ኩሽ ዘር ነው።

ወሎን ያቀኑት ስምንት ትልልቅ የ ኦሮሞ አባቶች ናቸዉ ፦ ወይም  የ ባሬንቶ ልጆች  ነበሩ ፤እነሱም ፦

1. ወረ ባቦ

2. ወረ ኢሉ

3. ወረ ሂመኖ

4. ወረ ቃሉ

5. ወረ ቆቦ 

6. ወረ ራያ 

7. ወረ ዋዩ

8. ወረ የጁ በመባል ይታወቃሉ።

እነዚህ ስምንት ወንድማማቾች ግዛታቸዉ ከሸዋ ሮቢት አንስቶ እስከ ዋጀራት ያለዉን ቦታ ያጠቃልላል።

ታሪክ አይዋሽም ሲናገር ይኖራል፤ራያ ማለት ስርወ- ቃሉ ኦሮሚፋ ነው፤ ራያ ማለት ሰረዊት ማለት ነው በ ኦሮሚፋ፦ራያ ራያ ነው ማንም አይሽረውም።የራያ አገሮች  ስም ጥቅቶች፣

ዋራባየ 

ኣጋምቴ 

ኩኩፍቶ 

ቃልኣዳም 

ጋበቴ 

ትልወ 

ዳንሳ 

ትልዎ  

ጋርጃለ  

ኮባን   

ባሶ  

ጎድኣደ 

 በርተኽላይ 

ሞኾኒ 

ዳዮ 

ትኦ 

ዳርዐይታ 

ጨርጨር  

ሓስታባ 

ዓዲደርጊ  

ዓዲሃንጥያ  

ሓሸንገ    

ዓድሻወ  

ቃልቃላ 

ዓዲጅሎ  

ዓዲቦረ 

ሃላማጣ  

አጅራ 

ማጨው 

መኻን 

ዓይባ 

ሽምጣ 

ሐሸንገ 

ኦፍላ 

ኣለማጣ 

ቆቦ 

ራያ አዘቦ 

ባሌ 

ኢረሻ 

ዋራ ባይቶ 

ላጤ 

ጋማ ዳድኤ 

ሀርወረሻ 

ኩቤ ጃብለ 

ጋንዳ ኣባቶላ 

ይቀጥላል .....

ዞቡል ዋና ከተማ ቦራን

ጩሉቄ

ጋትራ

ሶሎቃ

ኡላጋ

ዶዶታ

ፎቅሳ

ኣልያምባ

እኛ ራያዎች ንፁህ የኦሮሞ ዘር እንዳሆንን ከስማችን ማረጋገጥ ይቻላ 

ምሳሌ በራያ ቆቦ የሴቶች ስሞች ብናይ

ሃታቶ

ደይማ

ቃናኔ

ኮርቶ

ሻንታሞ

ኣረይሮ

ጃኖ

እርጎ

ዳሞ

ዳድኢው

ወዘት

የወንዶች ስም በራያ ቆቦም በራያ ኣዘቦም

ሃብጦ

ኩቤ

ጃርሶ

ባሮንቶ

ባድኣሰ

ኣራርሰ

ልበን

ሙሄ

ኣባየ

ሓለፎም

ጩፋ

ዳድኤ

ጋልሞ

ባሌማ

ጃለ

ዋዩ

ራያዎች አፄዎችን በመፈለም ወደር የለሽ ናቸው ራያዎች ጀግኖች ናቸው በራያ ፈሪ ቦታ የለውም ።የራያና የወሎ ህዝብ ከአንድ የዘር ግንድ የተገኘ አንድ ህዝብ ነዉ።የራያ ህዝብ ከወሎ ህዝብ ጋር ያለዉ ዝምድና የደምና የአጥንት ነዉ የምንለዉ ለዚህ ነዉ (Blood is thicker than water)።ማንም ኢትዮጵያዊ ሂዶ የራያ አዘቦን፣የራያ ቆቦን፣የኦፍላን፣የአላማጣና የእንዳ መሆኒን ትልልቅ አባቶች ቢጠይቃቸዉ ከጥንት ዘመን ጀምሮ ያለውን ታሪካቸውንና የ ኦሮሞ የዘር ሀረጋቸዉን ወደ ኋላ ቆጥረዉ ማንነታቸዉን አብጠርጥረዉ ይነግሩታል።

የራያ ህዝብ በትግራይ መጠቃለል ወይ መካለል የጀመረው ከአፄ ዮሃንስ አራተኛ ጀምሮ ነዉ።ከአጼ ዮሀንስ አራተኛ ስልጣን መያዝ ተከትሎ የትግራይ ሰዎች(ሴሜቲኮች) ወደ ራያ በመምጣት ማለትም ወደ ኦፍላ፣አላማጣ፣አላጄ፣ማይጨው፣እን­­­ዳመሆኒ፣ራያ አዘቦና ራያ ቆቦ አካባቢ መጥተው እንዲሰፍሩ ተደርጓል። 

አገውና ወሎ የተቀራረቡ ህዝቦች ናቸው ሁለቱም የኩሽ ልጆች ናቸዉ፡፡የዋግና የላስታ ሕዝቦች (Ze-Agaw ) ከመላዉ የወሎ ህዝብ ጋር ለዘመናት አብረዉ የኖሩ፣የተዋለዱ፣በባህል፣በቋንቋ፣­­­በሀይማኖት የተዛመዱ ሕዝቦች ናቸው።አገዉና ወሎ በረጅሙ የኢትዮጵያ የታሪክ ሂደት ዉስጥ እንደ ደምና ስጋ አንድ ላይ የተዋሃዱ ህዝቦች ናቸዉ።

የወሎ ግዛት ቀይ ባህር ድረስ ነዉ።ከጅቡቲ ድንበር እስከ መርሳ ፋጢማ ያለዉ አሰብን የሚጨምረዉ የወሎ (የኦሮሞ) ግዛት ነዉ። 

በደቡብ ወሎ በረሀማው ስፍራ 

ከደራ እስከ ዳር ኦሮምኛ ይነገረሉ

ባቲ

ከሚሴ

ቦረነ

ሀርቡ

ኮምቦልቻ 

ጨፋ ሮቢት

አጣዬ

አገዩ 

ሚናስ 

ባከት 

ቀያማሬ

ከረሞች 

አገዩ 

ስቀሲምቢራ

ቆቦ

ለገቀርሳ 

ወርቄ

ደርቢቶ 

ቡልቡል 

ጀገንፎ

ማሳ

ዋርጃ ሽነት

እስከ ገረዋ እና ወጊድ ለሚ 

የኦሮምኛ ቋንቋ ይነገራሉ::

የ ወሎ ኦሮሞ

ሸበላዎች በ“ሚጊራ ጉራ” (አክርማና ስንደዶ መልቀም ማለት ነው) እና በእንጨት ለቀማ ወቅት ተገናኝተው የውስጣቸውን በዜማ ሲተነፍሱ ፍንጭትነትን ሳያደንቁት አያልፉም፡፡

   እሷ፡ “ና ካሮዬ ካሮዬ ካሮዬ”

  እርሱ፡ “ነይ ካሮዬ ካሮዬ ካሮዬ”

    

እንዲህ ነው የሚባባሉት፡፡ “ፍንጭቴ! የኔዋ ፍንጭት! ፍንጭቷ” እያሉ ነው የሚሞጋገሱት፡፡ ዛሬም ጥርሰ ፍንጭት መሆን በወሎ ምድር ያስከብራል፡፡ የቁንጅና ምልክት ነው፡፡ 

ታዲያ ወሎየዎቹ የሚሞጋገሱበት “ካሮ” ስርወ-ቃሉ ኦሮሚፋ ነው፡፡ 

#ወሎ የዑለማ ሀገር ናት፡፡ የኢትዮጵያ አዝሀር የተባለላት የዒልም ሀድራ! ወሎ “አዝሀር” የመሆኗ ክብር ቢነጠቅባት እንኳ የኢትዮጵያ “መዲና ዩኒቨርሲቲ” የመባልን ያህል ትከበራለች፡፡ እስቲ ተመልከቱ እርሷ ያፈራችውን ዑለማ!… ከኢፋት ምድር ጀምሮ እስከ ራያ ድረስ በተንጣለለው ክልል ውስጥ ያለው ጎራና መንደር ሁሉ የየራሱን አንድ ቱባ “ዓሊም” አበርክቷል፡፡ ሼኽ ጠልሃ ጃዕፈር (ኢፋት)፣ ሙፍቲ ሲራጅ (ራያ)፣ ሼኽ ዳኒይ (ዳና)፣ ሐጂ ከቢር (ከሚሴ አውራጃ)፣ ሼኽ ዑመር ቡሽራ (ቃሉ አውራጃ)፣ የጀማው ሼኽ (ደሴ ዙሪያ አውራጃ)፣ የዶርቃው ሼኽ…..ሼህ ሰይድ ጫሊ (ወራ ባቦ ባቲ)።።።።። እያልን መዘርዘር እንችላለን፡፡ ቅዱስ ቁርኣንን በአማርኛ የተረጎሙት ሁለቱም ዓሊሞች ወሎዎች ናቸው- ሼኽ ሰይድ ሙሐመድ ሳዲቅ እና ሐጂ ሙሐመድ ሣኒ ሐቢብ፡፡ 

የቀድሞ የ ወሎ ጀግኖች

የ በሬንቶ ልጆች ።፦

1.በላይ  ዘለቀ=ወሎ ቦረነ

2.አባ መርሴ= ራያ

3.መሀመድ መኪ= ራያ

4.ሀሰን ረሺዴ =ከሚሴ

5.ሀሰን አሜ=ከሚሴ

6.አባ ጋንጉል=የጁ

8.መሃመድ አሊ.የ ወሎ ንጉስ=ደሴ

9.ልጅ እያሱ= የ ንጉሱ ልጅ=ደሴ

ብዙዎች ነቻው የልጠቀስኳቸው

በ ዘመነ መሰፊንት ንጉስ የነበሩት ፣እና ራስ አሊ  ራስ ጉግሳ ወሌ የ በጌምድር ( ጎንደር) ንጉስ የነባሩት ኦሮሞ ነቻው ከዛ በሃለም የ ወሎ ነገስታት የ ነባሩት  ራስ ሙሀመድ አሊ ( ሚከኤል) ፣ ልጅ ኢያሱ የ ሙሀመድ አሊ ልጅ፣ኤቴጌmenen" ጣይቱ ብጡል፣ ተወበች፣ ከዚ በፊት የነበሩት ነገስተቶች ኦሮሞዎች ነባሩ ወሎን የ ሰየሙት የ ኦሮሞ ነገድ ወይም ጎሰዎች ነቻው፣ከ ጥንት ጀምሮ በገደ ስረአት የሚኖሩ ኦሮሞዎች ነባሩ ፣አፄዎች የ ታሪክ ሰረቂዎች ስለ ሆኑ ኦሮሞ ታሪክ እንደለለው አርጎ ጽፏወል፣ አፄዎች የ ሙስልም ጠላት የ ኦሮሞዎች ጠላት ነቻው ፣እሄ ግልፅ ነው ማንም መካድ አይችልም በ ወሎ አፄ ዩሀንስ  የ ወሎ ሙስልሞች ከ 30 ሺ በለይ የሚሆኑትን ገድሏል፣ አፄ ሚኒልክ  ኣኖሌ ለይ ንፁ የ ኦሮሞ አባቶች እና እናቶች ለይ እጃቸውን እና ጡተቸውን ቆርጧል እሄ እውነት ነው እስከ ቅርብ ግዜ እጀቻው የተቆረጡት በ ህዬት ነበሩ፣አፄዎች ጀግነ ሰይሆኑ የ ጀግኖች ታሪክ ሰረቅዎች ነቻው።

 ራያ ራዩማ ( Raya Rayumma)

የራያ ህዝብ እንደማንኛዉም ማህበረ ሰብ የራሱ የሆነ ቋንቋና ባህል ያለዉ ማህበረ ሰብ ነዉ። ከዝህ በታች ያለዉ ቃላቶች እና ፍቻቸው እንመልከት።ምናልባት የቃላት ግድፈቶች ካሉ ከወድሁ ይቅርታ እየጠየቁ ለመታረም ፍቃደኛ  ስለ ሆንኩ መልካሙን ትብብራቹህ አይለየን እላለሁ።   የራያ    ልጆች ቋንቋቹህ በመጽሃፍ ባይጻፍም ትርጉሙ እኖሆ ብያለሁ።መልካም ንባብ 

ራያኛ                     ኦሮምኛ                    አመ

ፋጀ                       ፋጅ                         አርማ

አራርሳ                  አራርሳ                     አስታራቅ

ቃናኔ                    ቀነን                         እንክብካቤ

ዱረይቲ              ዱረይቲ                    ባለጸጋ

ዳሙ                 ዳሙ                          ጣዝማ

ባድ አቱ               ባድ አቱ                    ሃብታም

ጉግሳ                ጉግሳ                       ፈረሰኛ

እብሳ                 እብሳ                                        መብራት

ሻንታሞ              ሸንታማ                     50

ቆቦ                   ቆቦ                          ጉሎ

ቅልሻ                 ቅሌንሳ                   ንፋስ

ድማ                 ድማ                       ቀይ

ጉራቻ                ጉራቻ                     ጥቁር

አዴ                    አድ                         ነጭ

ኩሌ                 ኩሌ                        ጠይም/ፍልቅልቅ

እቱ                        እቱ                       የጎሳ ስም

ሃራ                    ሃራ                         ጥራግ/ጥረግ

ኦዳ                      ኦዳ                       ዋርካ

ቕልጣ               ቅልጦ                          ፨   

 ጃኖ                      ጃኖ                   ርባን/ ልብስ

ጫሌ                    ጫላ                   በለጠ

መጋል/ለ             መጋላ                 ጠይም

ሃንጥያ              ሃጥያ                     እላማ

ዳድእ/ኤ         ዳድእ/ኤ                 ካትካላ

ዳይማ             ዳእማ                     ህጻን

ሮብሰ/ሮባ         ሮብሰ/ሮባ            ዝናብ/ ዘነበ

ጃሪ                  ጀሪ                       ሰዎች

ገለታ                 ገለታ                 ምስጋና

ጅሎ               ጅሎ                የሰዉ/የቦታ ስም

ደዮ/ዳዩ         ደዮ/ዳዩ               የሰዉ/የቦታ ስም

በድ አሳ         በድ አሳ            ሃብታሙ

ቶላ               ቶላ                   ጡሩ

ከነ               ከን                       አምጣ                         

ወሆሎ             ዋህሎ                   ጓደኛ

ኩኩፍቶ            ጉጉፍቱ                  ኮረብታማ

ሆርማት               ሆርማታ             አርብ/አርብቶ አደር

ጎልና                   ጎለና                   ከትንሽ ግዜ ቡሃላ

መካንሳ                 መካንሳ                  ብሳና

ገንዳ ጢራቻ                ጢረቻ               ጠጠር

ጥጣ                    ጥጣ                   ፉጭት

ካራጉቱ                 ካራጉቱ                ሙሉ በር

ጢሳ ባልማ            ጪሳ ባልማ            የባሃልማ ማረፍያ

መርሳ                  መርሳ                    ዙር

በደኖ/ቁርቁራ/አጎብድ      በደኖ/ቁርቁራ/አጎብድ

   "የጁ ኦሮሞ 

በ ሰሜን ኢትዮጵያ ውስጥ ከሚገኙ ኦሮሞ  አንዱ የ የጁ ኦሮሞ ነው።

በ 14ኛው ክፍለ ዘመን በፊት በተፃፈው ታሪክ  ይመሰክራል ፡

እንደ ታሪክ ፃፈው የየጁ ኦሮሞ  ከ ቦቆጂ ከምባሉ ጎሳዎች እንደሆነ ያመለክታል። የጁ ኦሮሞ የ ሙስሊሞች  የሼሆቹ ( የወረ ሼህ) ዘር ነው።በመጀመሪያ ከ ቦቆጂ ጎሳዎች  የመጀመሪያዎቹ ,ቁንቢ,መርሶ,ሸካ,አባ ድምበር መልዬ, ገመዳና እልማን ኦሮሞ ተብሎ መጣራተቸውን ይነገራል።ቁንቢ መቻሬ በምትባል አሁን በስተ ምስራቅ  ወልደያ የምትገኝ  ይኖሩ ነበር ። አባ ድምበር  መሊዬ ደግሞ ጉባላፍቶ ላይ ይኖሩ ነበር ።የ የጁ ኦሮሞ የዘር ሀረገቸው ወደ ኀለ ሥቆጥሩ "ገመ ገሊ"(Gamaa gali) ወደ ምባል የሰገባሉ።የጁ በአራት ጎሳዎች ይከፈላል እነሱም :-ወራ ዶረን ቦጁ, ወራ ሩፎ ሮባ,ወራ ካሎ,ወራ ኡጊ በመባል ይጠራሉ ።

የጁ ኦሮሞ የመሻኢኽ አገር 

ሸህ ዳኒዩል አወል ሸህ አህመድ አደም ጉራቻ 

ሸህ ዳኒዩ ሳኒ  ሸህ ሙሀመድ ያሲን ዳለቻ 

ሸህ ሙሀመድ ሚአዋ መርሳ 

ሸህ ሲሪጁ ዲን ጓጉር 

ሸህ አሊ መንታ አባ ሰርባ 

ሸህ ከረም ( ሸህ አብዱ ረሂም ወረ ገራ ) 

የሌሎችም ስማቸውን ያልጠቀስኳቸው መሻኢኽ አገር ናት ከሌላው ለየት የሚያረጋት ዳኒዩል አወል ና ዳኒዩ ሳኒ እንደ ሽሀቸው ጀማሉል አኒይ ኦሮምኛን በአረብኛ ፊደል  የፃፋ የሸህ አገር መሆኗ ነው

በላይ ዘለቀ

በላይ ዘለቀ ላቀዉ ቂልጡ አያኖ ገልገሊ የወሎ ክፍለ ሃገር ተወላጅ ሲሆን እድገቱና ጅብዱ ደግሞ በጎጃም ክፍለ ሃገር ሲሆን በጎጃም ቤተሰብ መስርተዋል ።ጀግናው በላይ ዘለቀ ከአባታቸው ከዘለቀ ላቀው እና ከእናታቸው ከወ/ሮ ጣይቱ አስኔ በወሎ ክፍለ ሐገር በቦረና ሳይንት አውራጃ በጫቃታ ወረዳ ልዩ ስሙ ጅሩ ጉጣ ከተባለው ቀበሌ በ1904 ዓ.ም ተወለዱ።በተወለዱ በአራት ዓመታቸው አባታቸው ባሻ ዘለቀ ላቀው የልጅ እያሱ ባለሟል ሆነው የአንድ ክፍለ ጦር ኃላፊ ስለነበሩ ልጅ እያሱ በተያዙ ጊዜ ከዚያ አምልጠው በቦረና ሳይንት አውራጃ በጨቃታ ወረዳ ልዩ ስሙ ጣቀት መድሉ ከተባለው ቀበሌ ተቀምጠው እንዳሉ ከአንድ ሰው ጋር ግጭት ውስጥ ገብተው በፀብ መካከል የሰው ህይወት ያልፍባቸዋል።በዚህ ምክንያት ወሎን ለቀው ወደ ጎጃም ሄዱ።ወሎ የአገዉና የኦሮሞ ስብጥር ነዉ።የኦሮሞ ህዝብ የኩሽ ዝርያ ነው፡፡ይህ የኩሽ ነገድ ህዝብ ከደቡባዊ ግብፅ ጀምሮ በዛሬይቷ ሱዳንና በአፍሪካ ቀንድ ለብዙ ሺህ ዓመታት በመኖሩ ይህ አካባቢ ለኩሾች ጥንት መኖሪያቸው ነው፡፡ስለወሎ ህዝብና አካባቢው ታሪክ ሲወሳ ከኦሮሞዎች ታሪክ ጋር በእጅጉ ተቆራኝቶ እናገኘዋለን ለዚህም አሁን ላይ ያሉትን የቦታዎች ስያሜ እና የነዋሪዎችን ስም እንድሁም የመሬቱን አቅኝዎች የኋላ ታሪክ በመመልከት ብቻ ማረጋገጥ ይቻላል፡፡የኦሮሞ ህዝብ ቦረና እና ባሬንቱማ በሚባሉ ሁለት ትላልቅ አብይ ጎሳዎች ይከፈላል።የወሎ ኦሮሞ ከባሬንቱማ ይመደባል።የወሎ አብይ ጎሳ ስምንት ንዑስ ጎሳዎች አሉት።እነሱም ወረ ባቦ፣ወረ ኢሉ፣ወረ ሂመኖ፣ወረ ቃሉ፣ወረ ቆቦ፣ወረ ራያ፣ወረ ዋዩና ወረ የጁ በመባል ይታወቃሉ።የወሎን ህዝብ አኗኗርና ባህል በጥልቀት ለመረመረ ሰዉ በቀጥታም ሆነ በተዘዋዋሪ ከላስታና ከዋግ አዉራጃ ዉጭ ኦሮሞዎች በትግል ያቀኑት መሆኑን ይገነዘባል።

.ጀማሉል አንያ(ሞሀመድ ሮብሶ)

አባታቸዉ ከኦሮሞ ከታወቁ ጎሳዎች፤  ሮብሶ-ባቦ እና ሀዋ-አብዱልቃድር ፡፡ ከሁለቱ አብራክ ፤ ራያ አከባቢ ልዩ ስሟ ‹ገልገሎ› ተብላ ከምትታወቅ ስፍራ በ1781 ዓ.ም ወንድል-ልጅ ተገኘ ስሙም ‹ሙሓመድ› ተባለ ፤ በኑረቱ ትሩፋተ-አያል ሁኖ ታየና ‹ጀማሉል አኒይ የሚል እካያ ተቸረ ፡፡ ዕዉቀቱን ጨምሮ ቅርፀ - ፊቱም መምህሩን ይመስል ነበረና ‹አንይ› ሲባል ሌላ ተጥሮተ-ስም ተደበለለት ፡፡ የሗላ ሗላ ለአያሌ ነዋሪዎችና ተማሪዎች ዓይንና ጆሮ ፤ ጉልበትና ጨዉ በመሆን አንቱታ - ገዴ ሆኑ ፤ የዕዉቀት ጸሐይ - የፍቅር እርሾ - የእዉነት ጥራዝ እና ሌሎች የክብር ስሞች እየተዥጎደጎደላቸዉ ሀገር ፤ ህዝብንና እምነታቸዉን ሳያስደፍሩ አስታፍረዉና አስከብረዉ በጥበብ ሲመሩ ኖሩ - ጀማለዲን-አንይ(1781-1870 ዓ.ም) ፡ወቢ ከ ከድር ታጁ ጽሁፍ 

የሼህ ሙ.ታጁ(ዑላሙል-አግቢያዕ 1974)ን ፣ የሙሐመድ ፈቂህ(ሚስኩል-አዝፈር 1884)ን ፣ የሼህ አህመድ ዲማ(መጥለዑ አል-ረዉይ-ፊ- መናቂቢ-አል አንይ)ን ፣ የሼህ አህመድ ደራ (ነሽሩል-አንበር 190*) እና የልጃቸዉን(ሃጅ ሙሐመድ-ወሌ) እንዲሁም የሌሎች ለታሪኩ ቅርብ የሆኑ የአባቶችን የድምፅ መቅርጽና ድርሰቶችን ተንተርሰን ፤ ጀማሉል አንይ እንደ ኢትዮ. አቆጣጠር 1870 ዓ.ም ላይ ማረፋቸዉን ግን መደምደም እንችላለን ፡፡ ልዩ መጠሪያዋ ‹ኮረም› ገፍራ አከባቢ ፤ የጁ-(ወሎ) ዙሪያም አካለ-አጽማቸዉ ተቀብሯል ፡፡

asirraa kaasi

ጉዞ ወደ የጁ ምድር 

ከ ባቲ ተንስተን ኮምቦልቻ  ገባን  ከዛም  ወደ ደሴ ከ ዛም ወደ መርሳ አሁንም መርሳ ሳን ደርስ ጊረነ መሄድ ፈላግን ግን ጉዟችን ወደ ወልደያ ነበረና ወልደያ አደርን ከዛም ጉዟችንን ወደ ሀረከተማ ሀረ ትንሽ ቡና ብለ ወደ ሀሮ ወደ ዳነ ቀጠልን ሀሮበጣም  ደስ የምትል ከተማ ናት ደስ የምል የተከመቸ ውሃ ሀሮዬ አላት  ሰዎቹም ፍቅር ናቸው እዛ ቡናና ሻይ  እያልን አንድ የየጂ ሽማግሌ  አገኛን ከዛም አባት ቡና አርሂቡ አልነቸው መቼም  ወሎ ፍቅር ነው አብሮ መብላት  መጠጣት  ይወዳል  ደግ ኣሉን ቡና አብረን  መጠጣት  ጀመርን ከዛም ስለ የጁ ወሬ ጀመርን  አባት የጁ እንዴት ናት ብለን ጠየቅናቸው  የጁማ የፍቅር  አገር የ አባ ጌትዬ አገር የሼኮቹ አገር ናት ብሎ ጀመሩልን ከዛም አባት ወሎ ምድር  ድሮ የ ኦሮሞ  ነበረች ይለሉ እንዴት  ነው ስለሱ የምታቁት ነገር አለችሁን ኣልናቸው ኤሬ በጣም  የጁ ምድር  ውስጥ ብትሄድ  የየጁ ምድር  በሙሉ ራሱ የኦሮሞ መሬት መሆኑን ይመሰክራል ኣሉን እንዴት አልነቸው?አሁን ሀሮ (haroo)ራሷ አፋን ኦሮሞ  ነው ሀሮ ማለት  በ አፋን  ኦሮሞ ነው በ አማረኛ  የ ተ ከመቼ ውሃ ወይም  ሀይቅ  ማለት  ነው ከ ሀሮ ለጥቃ የምትገኝ ደግሞ  ሀረ ነው ከ ሀረ ለጥቆ የምትገኝ  ዴሬ ሮቃ ይባላል  ድሬ ሮቃ ማለት  አፋን ኦሮሞ  ነው ድሬ ማለት  ሜዳ  ማለት ስሆን ሮቃ ማለት የ እንጨት  ስም ነው ሮቃ እንጨት የምገኝ ቦታ ማለት  ነው ከ ድሬ ላጥቆ የላው ጃራ ነው ጃራ ማለት  አፋን ኦሮሞ  ነው ጃራ ማለት  አመታት  ማለት ነው በ ጃራ በኩል ያሉት ተራሮች ስም በጣም  ደስ ይላሉ  አንዱ  ትልቁ ተራራው አኬካቺሳ ነው ይህ ተራራ ከ የጁ ሶዶመ ተንስቶ  እስከ ወራ ባቦ ድረስ  ይረዝማል  በጣም ትልቅ  ተራራ ነው አኬካቺሳ ማለት  አፋን ኦሮሞ  ነው አኬካችሳ ማለት ማስጠንቀቂያ ወይም  ማመልከቻ  ማለት ነው፣ደግሞ አንደኛው ዘምዘም  ተራራ ነው ዘምዘም  ተራራ ላይ የምኖሩ ህዝቦች   በጣም ፍቅር ናቸው ሰዎቹም በ ኦሮሞነተቸው ኩሩ ናቸው መሬቱን የምየቅ ሰው ይዘን ጉዟችን ወደ እነሱ አደረግን ሶስት  የየጁ ልጆች እኛጋ ነበሩ ምንገድ ላይ ከዛም  አንድት ድመት መኪና  ምንገድ ላይ ነበረች ከዛ ለ ሹፌሩ  እንድህ ይለዋል እችን አዱሬ እንዳት መታት ይለወል ፣ ኦኦ በጣም  ደስ አለኝና ወንድም አልኩት ምነው  ኦሮምኛ ትችላላችሁ እንዴ አልኩት ምነው አለኝ አይ አዱሬ ስትል ሰምቻችሁ ነው አልኩት ፣ ነው አለኘ አንደኛው ምነው ምንም  ኦሮሞኛ ቋንቋ  ያልቀራ መስለችሁ ነበር  ወይ አለን አያቴ ኦሮምኛ የወሩ ነበር  ይነግሩንም ነበር  አለን ከዛም ዘምዘም  ተራራ ላይ ደራስን ጃራን ሀሮን ሀረን እንደ ፈለግን የጁ ሶዶመ መዬት ጀመርን ከዛም  እዛ ተራራ ላይ ወደ ስድስት መንደር  አገኛን እዛ የሉት ስማቸውን ትነግሩናለችሁ አልነቸው አዎን አሉን ያ እዛች ያለችው መንደር ሬቡ ትባላለች የቺ ደግሞ  ኢሌቲ  ከዛም  አጆ ወይም  አርጆ ናት አሉን እዛ ወድያ ያላው ደግሞ ወራ ሞመጂ ይበለሉ አሉን ያንኛው ተራራ ደግሞ ጋረ ዲማ ይባላል  አሉን ሁሉም መሬቱ የላው በ ኦሮምኛ ቋንቋ  ነው እኛ ኦሮምኛ ባንችልም መሬቱ እየነገረን ነው  ኦሮሞ  እንደሆን እናውቃለን  ይነገሩን ነበር  አየቶቻችን አሉን ።የ የጁ ሽማግሌዎች  ዱዓ ስጀምሩ ነጊ ነገያ ብሎ ይጀምረሉ   አንድ ሽማግሌ ጋ አገላልንና አብሮ መጨዋወት ጀመርን  ቤት አስገቡን  ምሳ አቀረቡልንና በ ዱዓ እንጀምር  አሉ  ደግ አልን ዱዓ አረጉ በጣም  ደስ የምል ነገር ዱዓ ስጀምሩ ነጊ ነገያ ብሎ ነው

ግን  ከሚገርም ወደ ባቲ ስንመጠ ደግሞ፣ ነጊ ነገየ ሰግለነረ ወጨሌ አፍረን ባቦ ቶርበን ባሬንቶ እየሉ ዱዓ ያደርገሉ በጣም ደስ በምል ዱዓ ነው የምጀምሩት ዱዓቸው ነጊ ነገያ ማለት አፋን ኦሮሞ  ነው ነጊ ነገያ ማለት ሰላም በ ሰላም  ላይ ይስፈን  ማለት  ነው ከዛም  እንዴት ነው ነጊ ነገያ ማለት ታቀለችሁ እንዴ አልነቸው አዎን  አሉን ምን ማለት  ነው ብለን ጠየቅናቸው  ነጊ ነገያ ማለት አባ ጌቲዬ ዱዓ የምጀምሩባት የሰላም  መክፈቻ ሰላም  በሰላም  ላይ ይስፈን  ማለት ነው አሉን

ስረው ቃሉ ኦሮምኛ  እንደሆነ እናውቃለን  ግን ምን እናርግ በ ጨቆነ ቋንቋችን ጠፍቷል አሉን ፣በጣም ሆደ ተረበሻ እንባ መጣኝ አልቻልኩም  ለ አፄዎች  መቼም  ይቅርታ  አለረግላቸውም ብዬ ቃል ገባሁ ።

 የጁ!!!!!!!!!

   ወሌ ወሌ ቢሏችሁ ፤

   ያነ ቆለኛ ፤

   ከብት ጠባቂው እንዳይመስላችሁ ፤

  የእሳቱ ጉማጅ ፤

  የእሳቱ አለሎ ፤ 

   የጁ ምድር ላይ ፤መርጦ አለላችሁ! !!!ግጥም መንግሥቱ ዘገዬ።.

# Masjiida Sattawwaa

𝐎𝐛𝐬𝐚𝐚𝐧 𝐚𝐤𝐤𝐚 𝐝𝐮𝐛𝐛𝐢𝐟𝐭𝐚𝐧 𝐚𝐟𝐟𝐞𝐞𝐫𝐚𝐦𝐭𝐚𝐧𝐢𝐢𝐭𝐭𝐮!

S͟E͟E͟N͟A͟A͟ G͟A͟B͟A͟A͟B͟A͟A͟ M͟A͟S͟J͟I͟I͟D͟A͟ S͟A͟T͟T͟A͟W͟W͟A͟A͟

Masgiidni Sattawwaa aanaa 𝐁𝐚𝐚𝐭𝐞𝐞  ganda 𝐆𝐚𝐚𝐫𝐢𝐫𝐨𝐨 araddaa 𝐒𝐚𝐭𝐭𝐚𝐰𝐰𝐚𝐚  jedhamu keessatti magaalaa Baatee irraa gara kallattii kaabaatti fageenya 21𝐊𝐌  irratti argama.

Y͟E͟R͟O͟O͟ F͟I͟ H͟A͟A͟L͟A͟ I͟J͟A͟A͟R͟S͟A͟ M͟A͟S͟J͟I͟I͟D͟I͟C͟H͟A͟A͟

✔︎ Masgiidni kun yeroon itti ijaarame yeroo mootummaa 𝑯𝒂𝒚𝒍𝒂𝒔𝒊𝒍𝒍𝒂𝒂𝒔𝒆𝒆 bara 1924 yammuu ta’u erga ijaaramee umrii waggaa 89 kan lakkoofsiseedha. Kanaafuu, masgiidota umrii dheeraa fi seena-qabeessa ta’an keessaa isa tokkoo dha.Bosona bakka amma masgiidni kun irra qubatee jiru ciruun akka ijaaramu kan godhan 𝐒𝐡𝐞𝐡 𝐀𝐝𝐚𝐦 𝐘𝐮𝐬𝐮𝐟 𝐈𝐛𝐫𝐚𝐚𝐡𝐢𝐦 kan jedhaman turan. Lafti masgiidni kun irratti ijaaramee kun  kan haadha manaa 𝐒𝐡𝐞𝐡 𝐀𝐝𝐚𝐦 ture. She Adam sheekota waahiloota isaanii waliin ta’uun ummata gurmeesuun dhagaa nooraa fi daaraa akkasumas, muka waliin makuun akka ijaaramu taasisaniiru.

ꨄ︎  Bal'inni masgiida kanaas 27𝒎 x 26𝒎 dha. Egaan, masgiida kana malee masgiidotni xixiqqoon dalluma masgiida guddaa kana keessatti ni argamu. Masgiidni guddaan gara kallattii kaabaatiin yemmuu argamu masgiidni inni xiqqaan immoo gara kallattii kibbaatiin argama. Kana malees, godoowwan xixiqqoon dallaa masgiida kanaa keessatti argamu. 

ꨄ︎ Naannoo masgiidni kun itti ijaarame baadiyyaa haa ta’uu malee dallaa masgiida kanaa keessa yoo seenan baadiyyaa osoo hin ta’in magalaa keessa waan jiran fakkaata. Keessi masgiida kanaas kutaa akka saaloonii guddaa tokkoo fi kutaalee xixiqootti kan qoodaman 7 of keessatti qabateera.  Kutaawwan xixiqqoo kana keessaa afatni lafaa halluuwwan adda addaatiin bareedaniin afamee jira. 

ꨄ︎  Masgiidni kun erga ijaaramee yeroo dheeraa kan lakkoofsise yemmuu ta’u waggaa waggaan ayyaana moowlidaa sababeeffachuudhaan amma danda’ameetti masgiidichi ni suphama. 

M͟O͟G͟G͟A͟A͟S͟A͟ M͟A͟S͟J͟I͟I͟D͟I͟C͟H͟A͟A͟

Masgiidni 𝐒𝐚𝐭𝐭𝐚𝐰𝐰𝐚𝐚  kun kan moggaafame maqaa araddaa sattawwaa jedhamu irraa yoo ta’u bakki masgiidni kun qubatee argamus achuma araddaa Sattawwaadha.

T͟A͟J͟A͟A͟J͟I͟L͟A͟ M͟A͟S͟J͟I͟I͟D͟I͟C͟H͟I͟ Y͟E͟R͟O͟O͟ A͟M͟M͟A͟A͟ L͟A͟A͟C͟H͟A͟A͟ J͟I͟R͟U͟

✔︎ Namoonni wal-lolan gara Sheekolii masgiida kanaa deemanii araaramu. 

✔︎ Barattoota amantaa Muslimaa Qur’aana qaraasisuu irraa eegalee sadarkaa hanga Sheekumaatti nibarsiisa.

✔︎ Yeroo hongeen hammaatuu ummatni Muslimaa naannawa sanaa walitti yaa’uun Uumaa isaannii araara kadhatu

✔︎ Guyyuutti salaatni jama’aadhaan itti solaatama.

✔︎ Torbeetti guyyaa 𝐉𝐢𝐦𝐚𝐚𝐭𝐚𝐚  jama’aa guddaatu itti solaatama.

 ✔︎ Yeroo 𝐌𝐨𝐰𝐥𝐢𝐝𝐧𝐢 kabajamu durii namoonni Shawaa, Jimma, Eejjuu, Warra Baabboo, Garfaa fi k.k.f irraa dhufaniin kabajan turan jedhama. Yeroo amma kana garuu namoonni hamma durii baay’achuu habaataniillee malee ummanni hedduun bakka adda addaa irraa dhufuun masgiida kana irratti haala ho’aa taheen nikabaju!    

Ragaa kan sassaabe:-𝑨𝒃𝒅𝒖𝒍𝒒𝒂𝒂𝒅𝒊𝒓 𝑴𝒂𝒉𝒂𝒎𝒎𝒂𝒅 𝑴𝒂𝒂𝒎𝒎𝒐𝒐

Qindeessee kan barreesse:-𝑴𝒖𝒉𝒂𝒎𝒎𝒂𝒅 𝑨𝒃𝒅𝒖𝒖𝒕𝒊

By miky

sultan

#Gosti _Koo

Gosa keenyan wal habarruu...
Harmeen tiyya gosti ishee Worra Rugaa jedhama.
Ka,umsi isaanii walloo naannoo dasee booruu meedaayln golboo muhammad alii jedhamu nannoo rugaa jedhamtee yaamamtu irraayi gosti isaanis Warra rugaa jedhamanii yaamami.
Harmeen tiyya:-
Hawa,mahammad,Habib, Abdu, Mahammad,Godaana, Dallayyoo, Diida, Waarihoo,Walaabu ..jedhamuun yaamamti...isinis nuun qoodaa..
እናቴ ምርጧ የወሎ ወረ ሩጋ ባለ ባት ናት።
እናቴ በ ደሴ ዙርያ  በምገኙ ከ ወረ ሩጋ ቤተሰብ ናት። ሩጋዎች ኩሩና በ ምኖሩበት አከባቢ ወተትና ቅቤ የማያጠፈቸው ሀብታሞች ናቸው። ባህለቸውን የምወዱ ጎሳ ናቸው።
*********---**--* የ እናቴ የዘር ሀረግ=
ሃዋ ቢንት መሀመድ ፣ ሀቢብ፣ አብዱ፣ መሀመድ፣ ወሌ፣ ጎዳና፣ ደላዬ፣ ዲደ፣ ዋሪሆ፣ገልገሎ፣ ወላቡ…
/ Miky sultan/

#Maqaa- Gootota -Oromoo

Maqaa Gootota Oromoo

Maqaa gootota oromoo wal ha yaadachiifnu.

============================

1. Taaddasaa Birruu

2. Waaqo Guutu

3. Agarii Tulluu

4. Elemoo Qilxuu

5. Abbishee Garbaa

6. Laggaasa Wagii

7. Huseen Bunee

8. Bakar Waare

9. Eebbisaa Addunyaa

10. Baayisa Taaddasaa

11. Magarsaa Barii

12. Gadaa Gammadaa

13. Baaroo Tumsaa

14. Abbomaa Mitikuu

15. Mucee Ahmed Mucee

16. Dirribee Jifaar

17. Jaagamaa Badhaanne

18. Tigist Maammoo

19. Alamuu Qixxeesaa

20. Oliqaa Dingil

21. Kabbadaa Buzuneesh

22. Abdataa Olaansa

23. Gaaddisaa Hirphaasaa

24. Kumaala Guddisaa

25. Abdiisa Guutu

26. Maammoo Mazamiir

27. Roobaa Buttaa

28. Abdiisa Agaa

29. Leenjisoo Diggaa

30. Tasfahuun Cammadaa

31. Hajii Adaam Saaddoo

32. Jaarraa Abbaa Gadaa

33. Mul’ata Fayyisoo

34. Guddinaa Tumsaa

35. Guutamaa Hawaas

36. Amiir Abdulfattaah

37. Haaylee Fidaa

38. Usmaayyoo Mussaa

39. Geexee Tafarii

40. Garasuu Dhukii

41. Sheek-Bakarii Saphaloo

42. Dagaa Doone

43. Alammayyoo Garbaa

44. Jaarsoo Waaqo

45. Hussein Abbaa Bulguu

46. Abbaa Faaroo

47. Badhaadha Darmoo

48. Muhammad Baladee

49. Nuur-Yisaaq Dhaddee

50. Dabalaa Oliqaa

51. Yayaa Alii Sire

52. Hayilaamariyaam Gammadaa

53. Argaaw Dinqaa

54. Daraara Kafanii

55. Kabbadaa Badhaasab

56. Lachiisa Fullaasa

57. Habtamu Bayyataa

58. Ibroo Shaxaa

59. Nuurresaa Girmaa

60. Haaylee Daasita

61. Ayyaantu Boraana

62. Milkeessaa Gadaa

63. Raggasaa Haayluu

64. Musxaafa Huseen

65. Tolaasa Dhufeera

66. Nadhii Gammadaa

67. Abdiisa Balchaa

68. Caalii Shoonee

69. Qeerroo Naggeesoo

70. Lammeesoo Booruu

71. Raggaasa Gammadaa

72. Birra Gammadaa

73. Fayyee Garasuu

74. Guraara Lataa

75. Hawaas Gadaa

76. Badhaasa Dilgaasa

77. Mulluu Wasaanu

78. Mul’isaa Gadaa

79. Badhoo Dachaasa

80. Buruysoo Boru

81. Dr-Tarrafaa W/tsaadiq

82. Kabbadaa Dirribaa

83. Iyyoob Taaddasaa

84. Lammaa Fidaa

85. Shiimalis Olaana

86. Mohammad Umar Qaadii

87. Asaffaa Namarraa

88. Musxafaa Haarawwee

89. Axinaaf yimaam

90. Araarsoo Wadaay

91. Ayaantuu Dagaa

92. Kumaala Karoorsaa

93. Shek-Mohammed Rashad Abdulle

94. Diimaa Guddinaa

95. Ahmed Taaqii

96. Mohammed Zakir

97. Musxafa hussen

98. Adem Dimma goota Agaazi haaxawee

99. Eliyaas Aliyyii Biyyoo karaabati Agaazi

harcaasse

100. Jaatanii Alii

101. Muhee Abdoo

102. Xahaa Abdii

103. Abdi Buuh

104. Abubakar Muussaa

105. Abdii Qophee

106. Ayyuub Abubakar

107.Bakaree Maayaa Sugee

108. Abdullaahi Luungoo

109. Muhammed Umar Bookhee

110. Buruuysoo Boruu

111. Ararsoo Boruu

112. Ibrahiim Bosharii

113. Aadam Diimaa

114.Aadam Dheree

115. Bakkalcha

116.Haaykal

117. Faaxumaa Galmoo

118.Aslii Oromoo

119. Ragggaatu Roobaa

120.Urjii Dhaabaa

121.Ayyaantuu Dagaa

122.Sartuu Magarsaa

123.Laalisee Roobaa Galmoo

124.Makiyaa Abdullahii

125.Ilfineesh Qannoo

126.Haaji Abdullahi Ganamoo

127.Tuujii Raggaasaa

128.Ayyaantuu Dagaa

129.Caamaa Nuur

130.Wadaay Galmoo Kormoosoo

131.Buttaa Roobaa

132.Dabbasaa Guyyoo

133.Abdulaahii Jirmaa

135.Jannaa Kanuu Jiloo

136.Waayyuu Waaree

137.Husseen Duulaa Ulee

138.Kadiir Waaqoo Shaaqee

139.Jeneraal Damisee Bultoo

140.Jeneraal Taarikuu Laayinee

141.Jeneraal Merdaasa Leellisaa

142.Mejer Jeneral Mariid Nugusee

143.Mejer Jeneraal Ammaha Desta

144.Jeneral Reggaasa Jimaa

145.Jeneraal Tesfaaye Tirfe

146.Jeneraal Muldhataa Bulii

147.Dejjazmash Kebede Buzune

148.Gabayyoo Gubee Gurmuu

149.Aluulaa Abbaanaggaa

150.Raas waale Bixxille(Buxxulle)

151.Abuunee Pheexroos (Magaarsaa Badhasaa)

152.Looreet Tseggaayee G/Madiin (Qawweessaa Luuccaa Roobaa )

153.Qusee Dinagdee F/habtegorgis

154.Dajjazmash Baalchaa Safoo

155.Jeneraal Jagamaa Keelloo

156.Jeneraal Garasuu Dhukii

157.Raas Abebe Aragga Becheree

158.Dajjaazmash Baqqalee Wayyaa

159.Dejjazmaash Balaay Zallaqaa Qilxuu

160.Sheek Muhammad Umar Qaadii ( Abbaa Alabaa)

161.Mullis Abbaa Gadaa

162. Abdulkariim Aadam Lakkuu ( Soowraa )

163. Umar Abuubakar Ibraahim

164. Muhammad Abdulkariim (Areedoo)

165. Muhammad Abdullaahi (Koosum)

166. Bakrii Ibraahim (Abbaa Fatoo)

167. Bakrii Ahmad Baabbilee

168.Muhammad Ahmad Umar

rmooso)

169. Muhammad Abdulqaadir Shaltaataa

170.Ahmad Mahammad Umar (Caalaa)

171. Muhammad Abdullaahi Alii (Muudee)

172. Ahmad Mahammad Muussaa (Mullata)

173.Muhammad Kabiir Iissaa (Jarjarso)

174. Ahmad Mahammad Usmaan

(Daammacaa)

175.Mahammad Sanii Umar (Horoo)

176. Husseen Abbaa Waaqaa (Baale)

177. Amaal Abdulqaadir

178.Ahmad Iissee

179.Aadam Mahammad Alii (Laafaa)

180.Ahmad Nuur Alii (Arroo)

181.Ahmad Nuur Hassan

182.Abdulkariim Mahammad Anas (Jifaaraa)

183.Mahammad Sheikh Hassan

(Nibarbaannaa)

184. Aadam Abubakar (Moluu)

185.Ahmad Mahammad Abdurahmaan

186.Mahammad Ibraahim Wadaay (Shantam)

187.Ahmad Nuur Muussaa Na’ee

188.Abdallaa Bakhrii

189. Mahammad Alii

190. Ahmad Umar Abdalla

191.Ahmad Haashii

192.Hajji Maamoo

193. Ramadan Husseen Khalil

194.Abdurahman Mohammed Yonis (Tuujii)

195.Ahmad Yuusuf Ibraahim (Turee Leencoo)

196. Hasan Ammee( zarraaf)

197. Hasan rashiidee

fi kkkf. kana qofa miti gootonni keenyaa kan hafan isiini comment irattii nuuf baresa.Isini malee seenaan keessaan har’aalee hin dune jira (Qabsoo Isiin Jalqaabdaan Dhaloota keessantu itti fayaadama

#Masjiida_ Badree -Walloo Baatee.

S͟E͟E͟N͟A͟A͟ G͟A͟B͟A͟A͟B͟A͟A͟ M͟A͟S͟J͟I͟I͟D͟A͟ B͟A͟D͟R͟E͟E͟

Masjidni kun bara 1943 yeroo mootummaa Hayila Sillaasee kan ijaarame yoo ta’u, masjiida kana namni  hojjachiise Sheh Abduu Amaan jedhamu. Namichi kun amantii isaatti baay’ee cimaa waan ta’eef  ummata qindeessuun ummanni humna qabuu fi qarshii qabuun waliin akka hojjatan gahee guddaa

taphateera. 

Sheh Abduu Amaan nuffii tokko malee dadhabe osoo hin jedhin ummata cinaa ta’uun hojjachiiseera. 

Masjiidni kun dura bifa mana citaatiin ijaaramee erga waggaa 24 tajaajileen booda achumatti qorqorroodhaan akka haaromfamu godhameera. 

Masjiidni Badree magaalaa Baatee irraa tilmaamaan fageenyaan   30KM irratti ganda Daamatoo araddaa Addeelleetti argama.

Gandootni masjiida kana kallattii afraniin daangessan 

Kallattii bahaan ganda  Malkaa Taa’aa

Kallattii dhihaan  ganda Qabballee

Kallattii kaabaan ganda Garfa Uranee 

Kallatti kibbaan  ganda  Coqortii

Masjidni Badree bara 1993 irraa  eegalee jenereetara abbaa qabeenyaa dhuunfaa tokkoon bitameefiin itti fayyadamaa jiru. 

Maqaan masgiidichaa jecha afaan Arabaa BADIR  kan jedhurraa kan dhufe yoo ta’u hiikni isaas QULQULLUU jechuudha. 

Bal’inni masjiidichaa  25m x 28m yoo ta’u masjiidichi kutaa tokko qofa ta’ee baay’ee bal’aadha. Masjiidni kun hojjatamee xumuramuuf waggoota shan(5) lakkoofsiseera. 

Namichi (ogeessi) masjiida kana ijaare biyyaa suudan irraa fidanii waan isa barbaachisu hunda kanneen akka qarshii, mana galmaa fi wantoota nyaataaf  ta’u hunda gargaarsa ummataan kan laatamuudha.

                  M͟E͟E͟S͟H͟A͟A͟L͟E͟E͟ M͟A͟S͟J͟I͟I͟D͟N͟I͟ K͟U͟N͟ I͟R͟R͟A͟A͟ I͟J͟A͟A͟R͟A͟M͟E͟

Keessi lafasaa  biyyee irraa  kan  ijaarame  dhaabni masjiidichaa dura dhagaa fi nooraa yoo ta’u  isa booda tokkummaa ummataatiin yeroo ammaa kana cirrachaan suphameera. Masjidni kun waggaa 68tiif balbala (hulaa)  fi foddaa hin qabu ture. Bara 68 booda balballi masjiidichaa sibiila laameraa fi foddaan 4 muka xaawuulaa irraa hojjatamera. Haa ta’uu malee foddaan tokko yeroo  ammaa kana banuu fi cufuurratti  rakkoo guddaa qaba. 

Y͟E͟R͟O͟O͟ A͟M͟M͟A͟A͟T͟T͟I͟ M͟A͟S͟J͟I͟I͟D͟N͟I͟ K͟U͟N͟ T͟A͟J͟A͟A͟J͟I͟L͟A͟ A͟K͟K͟A͟M͟I͟I͟ H͟A͟W͟A͟A͟S͟A͟A͟F͟ L͟A͟A͟C͟H͟A͟A͟ J͟I͟R͟A͟?

Namootni ganda sana jiran guyyaa guyyaan achi deemuun akkasumas torbee torbeen guyyaa  Jimaataa bakka sana deemuudhaan solaata jama’aa solaatanii uumaa isaanii  kadhaatu. Baruumsi amantaas gama abbootii amantaatiin ni barsiifama

Ummatni yeroo ayyaana adda addaa fknf:- yeroo ayyaana Iid al-Faxiir, Iid al-Adahaa fi yeroo moolidaa bakka sanaatti wal ga’uun sirna kabaja  ayyaanichaa ni kabaju.

Yeroo  adda addaa;-Fakkeenyaaf, yeroo caamni hammaatu  namootni bakka masjiidichaatti wal yaamuun sirna kadhannaa niraawwatu,namootni wal dhaban bakka kanatti sirna araaraa nitaasisu(keessumattuu namootni wal ajjeesan bakka kanatti sirna araaraa nigaggeessu),---

/Barreessaan:- Mahammed Abduuti/

# Hora Caacaatuu

H͟O͟R͟A͟ C͟A͟A͟C͟A͟A͟T͟U͟U͟

Horri Caacaatuu magaalaa 𝐁𝐚𝐚𝐭𝐞𝐞 irraa gara baha biiftuutti daandii 𝔸𝕨𝕤𝕒𝕒 deemsisuun fageenya 10𝐊𝐌 ta’u irratti ganda 𝐂𝐚𝐚𝐜𝐚𝐚𝐭𝐮𝐮 keessa araddaa ℂ𝕒𝕒𝕔𝕒𝕒𝕥𝕦 jedhamuun beekamu keessatti argama.

ꨄ︎ Moggaasni hora kanaas kan moggaafame maqaa araddaa inni keessatti argamu irraa akka ta’e seenaan barreeffamee fi manguddoonni biyyaa ni dubbatu. Hurki hora kanaa bahu lafa qarsaa keessaa yoo ta’u madda bishaanichaa irratti manni kutaa 𝐥𝐚𝐦𝐚 qabu waan ijaaramee jiruuf hurki bishaan ho’aa kana keessaa bahu achuma keessatti  dacha’uun gungumaa lola’uun dhiiraa fi dubara bitaa mirgaan wal qixxeessee arjummaa isaa oolaaf. Kanas namni achi dhaqe ijaan argee fi gurraan  dhagaheetu ragaa ba’aaf. Ho’inni hora Caacaatuu akkuma hora godina keenyaa,𝗔𝘄𝘄𝗲𝗲𝘁𝘂𝘂 fi 𝗕𝗼𝗿𝗸𝗮𝗻𝗻𝗮𝗮 kan ho’u ta’ullee yeroo ammaa kana ho’i isaa gadi hir’ataa jira. Hurki isaatis gad bu’ee  jira. 

kunis dawummaa (qorichummaa) isaa akka hin hir’isne waan shakkisiisuuf itti yaadamuu qaba. 

Horri kun kan argamu tabba 𝗦𝗮𝗱𝗶'𝗶(3) marfatee laga Caacaatuu maddiitti olsiqee gaarreenii fi masgiida umriin baay’ee turaa fi seena-qabeessa ta’e cinaatti argama. Akkasumas, tabba kanneen keessaa tulluun fuula dura horichaatti guntuttee argamtu maqaa fi seenaa ishee qabattee isin eegdi. Maqaan tabba kanaas yeroo ammaa kana 𝘁𝗮𝗯𝗯𝗮 𝘄𝗮𝗮𝗻 𝗸𝗼𝗿𝗿𝗲𝗲 jedhamuun beekama.𝗖𝗮𝗮𝗰𝗮𝗮𝘁𝘂𝘂𝗻 harkashee diriirsitee daawwattoota ishee simachuuf, hawwata uumamaa fi nam-tolchee bakka tokkotti walitti qabameen imaltuu bashannansiisuuf ammas irra deddeebitee nadaawwadhaa jetti… deebii kennaafii.

✔︎ Horri Caacaatuu haala ammayyaatiin misoomee hojiirra ooluu baatullee haawaasni naannichaa ijaarsa gargaarsa “Amhara Rehablitation and Develpoment Organization” irraa argateen ammayyeessuuf yaalaniiti jiru.Bashanaanaan alattis bishaan kun faayidaa adda addaa kennuu irratti argama.Fakkeenyaaf,uffata ittiin miiccachuuf, qaama nama laamsha’ee ittiin diriirfachuuf, dhukkuuba hoktoo, riihii fi dhukkuba qilleensaa (qurxumaanii)dhaaf guyyaa 3 hangaa 7 tti deddeebi’uun dhiqachuudhaan dhukkubootarraa bilisa ta’u.Bishaan Caacaatuu kun loon dhukkubsates obaasanii dhibeerraa fayyifachuuf itti fayyadamaa jiru.

シ︎ D͟u͟r͟i͟i͟r͟r͟a͟a͟ j͟a͟l͟q͟a͟b͟e͟e͟ h͟a͟n͟g͟a͟ h͟a͟r͟'a͟a͟t͟t͟i͟ h͟o͟r͟r͟i͟ k͟u͟n͟ h͟a͟a͟l͟a͟ a͟k͟k͟a͟m͟i͟i͟ i͟r͟r͟a͟ j͟i͟r͟a͟?

Yeroo mootummaa 𝗛𝗮𝘆𝗹𝗮𝘀𝗶𝗹𝗹𝗮𝗮𝘀𝗲𝗲 namichi maqaan isaa 𝗕𝗶𝗹𝗮𝗮𝘁𝘁𝗮𝗮 𝗞𝗮𝗮𝘀𝗮𝗮  jedhamu mana hora kanarratti ijaarsisuudhaan manneen keessummoonni keessa qubatanis manneen 3 ijaaramanii tajaajila kennaa turan. Dallaanis itti dalla’amee waardiyyaan qacaramee namoonni hora kanatti dhiqachuu dhufan saantima 𝗦𝗵𝗮𝗻𝘁𝗮𝗺𝗮(50) kaffaluudhaan itti fayyadamaa turan. Yeroo mootummaa 𝗗𝗮𝗿𝗴𝗶𝗶 immoo kaffaltiin isaa kun saantima 𝗗𝗶𝗴𝗱𝗮𝗺𝗶𝗶 𝘀𝗵𝗮𝗻(25) gad hir’isuudhaan kaffalchiisuun,kaffaltiin tajaajilamtootaa kun yeroo mootummaa lamaanittuu waardiyyaaf kaffalamaa ture. Yeroo mootummaa ℍ𝕒𝕪𝕝𝕒𝕤𝕚𝕝𝕝𝕒𝕒𝕤𝕖𝕖 qarshiin miinda waardiyyaa irraa hafe mootummaaf yommuu galu yeroo mootummaa 𝔻𝕒𝕣𝕘𝕚𝕚 garuu gandaaf galaa ture.

༄ Erga manni hora kanarratti mootummaa H/sillaaseetiin ijaaramee yeroo dheeraadhaaf suphaan waan hin taasifaminiif miidhaan jiguu irra dhaqqabuu dandahee jira. Yeroo mootummaa Dargii lolaan(yaa’i bishaanii) akka hora kana bakka isaa hin balleessine 𝙳𝚘𝚘𝚣𝚊𝚛𝚒𝚒𝚍𝚑𝚊𝚊𝚗  tolchame ture. 

𒊹︎︎︎ Ergasii booda bara as dhiyoo kaanatti faayidaa hora kanaa bu’uura godhachuun 𝐖𝐚𝐚𝐣𝐣𝐢𝐫𝐫𝐢 𝐀𝐚𝐝𝐚𝐚 𝐟𝐢 𝐓𝐮𝐮𝐫𝐢𝐳𝐢𝐦𝐢𝐢 𝐀𝐚𝐧𝐚𝐚 𝐁𝐚𝐚𝐭𝐞𝐞 dhaabbatoota mootummaa fi miti-mootummaa waliin ta’uun mana imaltoonni itti boqatan kutaa 𝐉𝐚𝐡𝐚(6) qabu ijaarsisee jira. Waan kana ta’eef qaamni dhimmi ilaalu hundi hawwata uumamaa kanaa fi kan biroos dhaloota itti aanutti dabarsuuf dirqama lammummaa habaanuu jechaa bulchiinsa aanaa irraa qabee tuurizimii aanaa keenyaaf xiyyeeffannoo halaannu dhaamsa jedhu dabarfanna. 

/sourc:- Turizimii Aanaa baatee/

#ጀነራል _መርዳሳ _ሌሊሳ

የጅባትና ሜጫ አውራጃ ጀግና 

*****************************

ሜጀር ጀነራል መርዳሳ ሌሊሳ በያኔው ጅባትና ሜጫ አውራጃ በአሁኑ ግዜ ሚዳ ቀኚ በመባል በሚታወቀው ጎሮ ኘመር የተባለ ቆላ ቀበሌ ነሀሴ 23 ቀን 1933 ዓ.ም ተወለዱ። አባታቸው አባ ገዳም ነበሩ። ወደ ትምህርቱ አለም ሲዘልቁ ቄስ ትምህርት ቤት ነው የገቡት። ቀጥለውም ዘመናዊውን ትምህርት አምቦ ከተማ ተከታትለው ሲጨርሱ የወጣቱ መርዳሳ ፍላጎት ሀገርን በውትድርና ማገልገል ሆነ። ወጣቱ መርዳሳ ሌሊሳ የተሰጠውን ፈተና አልፈው በ1953 ዓ.ም የ21ኛውን ኮርስ እጩ መኮንን (ካዴት) በመሆን ሆለታ ጦር ትምህርት ቤት ገቡ። ኮርሱ ታህሳስ 1 ቀን 1953 ዓ.ም ስልጠና ጀምሮ የካቲት 1 ቀን 1954 ዓ.ም በምክትል መቶ አለቃ ማእረግ ተመረቁ። የያኔው ም/መ/አለቃ መርዳሳ ሌሊሳ በ1954 ዓ.ም አየር ወለድ ኮማንዶ ስልጠና ገቡ። የፓራሹት ዝላይና የልዩ ኮማንዶ ስልጠናውን አጠናቀቁ። ታንከኛና ሜካናይዝድ ልዩ ኮማንዶ በእስራኤሎች ሰልጥነዋል። በምስራቅ ጦር ግንባር 14 ዓመታት በሰሜኑ ጦርነት ሶስት ግዜ እየተመደቡ እየተቀየሩ በመጨረሻም የጀግናውና በውጊያ ብቃት ስም ያተረፈው የ18ኛው ተራራ ክፍለ ጦር አዛዥ ሆነው ለረዥም ግዜ ሰርተዋል።18ኛውን ተራራ ክፍለ ጦርና የጀነራል መርዳሳን ስም መለየት አይሞከርም።

ሜጀር ጀነራል መርደሳ ሌሊሳ በሰሜኑ ጦርነት እጅግ ስመጥር ከነበሩት የጦር ጀነራሎች ውስጥ አንዱ ናቸው። ሜጀር ጀነራል መርዳሳ የሌተና ኮሎኔልነትና የብርጋድየር ጀነራልነት ማእረግ ያገኙት በጦር ሜዳ ውስጥ በፈጣን የማእረግ እድገት ሹመት ነው። በውጊያ አመራር ባሳዩትና ባስመሰከሩት ብቃትና ጥበብ የሚመሩት 18ኛው ተራራ ክፍለ ጦር የላቀ የጦር ሜዳ ጀብዱ አርማና ኒሻን ተሸልመዋል። ሜጀር ጀነራሉ በላቀ አመራር ብቃት የየካቲት 66 ኒሻን ተሸላሚ ሆነዋል።

ሜጀር ጀነራል መርዳሳ ብዙ ግዜ በጦር ሜዳ ቆስለዋል። እንደገናም ከሞት ተርፈው የመስራት እድል አግኝተዋል። የኢትዮጵያዊነቴ ትውስታ የሚል የውትድርናን ሕይወት ፈተናና መከራ እንዲሁም ቁርጠኝነት የነበረውንም ችግር አጉልቶ የሚያሳይ መጽሀፍም ደራሲ ናቸው። ዛሬ የሀገር ባለውለታው በጡረታ ላይ ይገኛሉ::

#Raayyaa Abbaa Maccaa# ራያ አባ መጫ

ራያ አባ መጫ

ከኦሮሞ ነጻነት ግንባር ተዋጊ አዋጊነት እሰከ ሀይማኖት መምህርነት

ራያ አባመጫ አባ ግቤ አባ ሰንጊ.....

የተወለደው በአምስቱ ግቤዎች(ጅማ) ጎማ ጨዋዳ ለቾ በምትባል የገጠር መንደር 1965 ነው። አስር አመት እስኪሞላው በትውልድ መንደሩ በጨዋዳ ለቾ ከዚያም ወደ ጅማ በመሄድ ትምህርቱን ሄርማታ በተባለው የመንግስት ትምህርት ቤት እየተማረ ከንግድ ጋር ትስስር ካለው ቤተሰብ በመውጣቱ ገና በህጻንነት ንግዱንም ከቤተሰብ ጎን በመሆን ማሳለጥ ጀመረ።

1981 በአንድ ወንድሙ አመካይነት ወደ ፊንፍኔ በማምራት ሰንፍላወር ትምህርት ቤት እየተማረ ጎን ለጎን የወንድሙን የንግድ ስራ ያግዘዋል።

የህይወት ኡደት ፊንፍኔ የወሰደችው የ16 አልያ 17 አመቱ ራያ 1983 ላይ የሀገሪቱን ስርአት ብቻ ሳይሆን የእርሱንም ህይወት ልትቀይር ግድ ሆኖ ነበር። ገና ህጻን እያለ በአከባቢው ማህበረሰብ ዘንድ የሚወሳበት ባህሪው ዛሬም አልተለየውም።  ባመነበት ፍንክች የማይል ግና ደግሞ እጅግ አዛኝነቱ።

በወቅቱ መሳሪያ የያዙ እና አፋን ኦሮሞ የሚናገሩ ወታደሮችን ሲመለከት "ለካንስ ለመብቱ የሚታገል ኦሮሞ አለ" ማለት ጀመረ። እርሱም እነሱን መሆን ተመኘ። ግና በዙበት። ወደ የትኛው መሄድ እንዳለበት ማረጋገጥ ነበረበት።

አንዳች ፍርሀት የሚይታይበት ወጣት ለውጡን ወዳመጡት ድርጅቶች ቢሮ በቀጥታ በማምራት ጥያቄ መጠየቅ ጀመረተ

"እንዴት መጣቹ":"ከየት መጣቹ?" አላማቹ ምንድነው?" በማለት ካነጋገራቸው ቦሀላ ከእለታቶች በአንዱ "ሌላ ድርጅትምኮ አለ" ሲሉት የቀረውን የኦሮሞ ድርጅት ለማናገር ወደ ጉለሌ አመራ።

አጋጣሚ ሆኖ  ትንሹን ብስል ወጣት ያናገረው ሰው ለራያ ሞኝ ሆኖ ታየው። ሰውየው እንደተቀመጠ ትንሹን ራያ ጠየቀው

"ራያ ጢቃ (ትንሹ ራያ ማለቱ ነው) የሁለት እጆችህ ተመሳሳይ ጣቶች ቢቆስሉብህ የትኛውን ትታከመዋለህ?  ሲለው

ጩልሌው ራያ መልስ ሰጠ

"ለመታከም መጀመሪያ መቀመጥ ነው ያለብኝ። እኔ ያጣሁት መቀመጫ ነው። መታከምም ያለብኝ ማረፍ ስችል ነው" በማለት ጥሎት ወጣ። ተስፋ ቆርጦ ግቢውን ለቆ እየወጣ ባለበት አንድ dhaባ የተባለ የኢናንጎ ልጅ ተጠግቶት እያጽናናው ወደ አንድ ቢሮ ይዞት ገባ።

እድሜው በሰላሳዎቹ አጋማሽ የሚሆን አንድ ጠይም መልከመልካም ሰው ከሚያነበው መጽሀፍ ቀና በማለት አያቸው። ፊቱ በጺም የተሸፈነ ሲሆን አይኖቹ ውስጥን  የሚያነቡ ያህል ጥልቅ የሆኑ....

ሰውየው ፈገግ እንዳለ በኦሮምኛ

 "ጢቃ" ትንሹ ልጅ ምን ፈልገህ ነው?

 ጃል ነdhi ገመዳን ነበር ያገኘው።

ዛሬም ድረስ ያቺን እለት ሲዘክራት "ጃል ነdhi ማናገር ሳይሆን እራሴን ነበር የነገረኝ፣ በውስጤ ለራሴን ሳብሰለስለው የምለውን ነበር የዘረገፈልኝ። በዛች እለት እውነትን አገኘሁዋት። ለራሴም እንዲህ አልኩት

"ከዛሬ ጀምሮ ኦነግ ነህ" አልኩት።

በቁቤ ለመጻፍ ከአንድ ቀን በላይ አልፈጀበትም።የካድሬ ትምህርት ቤት ገብቶ በመመረቅ በኦሮሞ ነጻነት ግንባር ሰራዊት አዛዦች መካከል ስመጥር ከሆኑት አንዱ እና ጥቅምላይ26/1986 ላይ በጠላት ሲከበብ እጁን ላለመስጠት ቦንቡን በራሱ ላይ አፈንድቶ የተሰዋው አበዬ (ጉቱ ጫሊ) ጋር በመሆን ወደ መንዲ አመራ። ከመንዲ መልስ ሀረርጌ ላይ እያለ የኦሮሞ ነጻነት ግንባር (ኦነግ) ወደ ቻርተር ገባ።

ትንሹ ራያ ለመጀመሪያ ግዜ " እነግ ወደ ቻርተሩ መግባት የለበትም" በማለት አመጸ። አዎ ዛሬ ታጥቋል።

መታጠቅ ብቻም አይደለም በእርሱ ስር ጥይት የጎረሰ መሳሪያ ያነገቱ 136 ወጣቶች አሉ።

ራያ አባመጫ አባ ግቤ አመጸ።

የኦነግ ከፍተኛ አመራሮች በአጭር ግዜ ውስጥ የራያን ባህሪይ የተረዱ ይመስላሉ። ከአቋሙ ፍንክች እንደማይል ስለተገነዘቡ ራያ አባመጫን ለማለዘብ ሌንጮ ለታ በሂልኮፕተር ወደ ሀረርጌ አመራ።

ከቀናቶች ውይይቶች ቦሀላ ራያ አባመጫ ከሚመራው ሰራዊት ተነጥል እንዲወጣ ከተደረገ ቦሀላ በሀረርጌ የምርጫ አስፈጻሚ እዲሆን መመደቡ ተነገረው። ይህን የተገነዘቡ  አንድ ኦቦ ገመቹ የተባሉ የኦነግ አመራር ትንሹ ራያን አቅፈውት "ወደዛ የምርጫ ጣጣ ወዳለበት ቦታ ፈጽሞ መሄድ የለብህም። አንተ የተፈጠርከው ለአርት ነው። ሰለዚህ ወደ በዴሳ ሂደህ የኦዳ ቡልቱምን ባንድ (ወታደራዊ ኪነት ቡድን) አዛዥ ሆነህ ስራ" የሚል ትእዛዝ ተሰጠው።

ራያ አባመጫ የኦዳ ቡልቱምን ኪነትቡድን በመምራት ላይ እያለ ነበር ኦነግ ከምርጫው ተገፍቶ የወጣው።

በኤርትራ ጊዜያዊ መንግስት እና የአሜሪካ አምባሳደር አሸማጋይነት በሰኔ14 ለሚደረገው ምርጫ በሚል ማዘናግያ የኦነግ ጦር የያዛቸውን ከተሞች በመልቀቅ ወደተዘጋጀላቸው ስምንት ካምፖች እስከ ሰኔ 12 ድረስ ሙሉ በሙሉ እንዲገቡ ተደረገ።

ቀጥሎ የተፈጸመው ዛሬም ድረስ ያልተነገረለት ግፍ ነበር። ባዶ እጁን ወደ ካምፕ በገባው የኦነግ ሀይል ላይ

በእኩለ ለሊት እሳት ነገፈደደባቸው። ምክንያቱን መጠየቂያ አፍታም አልተሰጣቸውም። ለሰላም ባሉ መልሱ በጥይት ላንቃ እንዲሆን....

ወራጅ ወንዝ ቀለሙን ቀይሮ እስኪፈስ ድረስ ተጨፈጨፉበት።

ከዚህ ጭፍጨፋ ከተረፉት መካከል ወደ ካምፕ ያልገቡት የኦዳ ባንድን የሚመሩት ጪብሳ(የወለጋ ተወላጅ) እና ራያ አባ መጫ ሰራዊታቸውን ይዘው ወደ ውግያ ገቡ።

.

ይቀጥላል....

.

በክፍል ሁለት

ጊርኖፍ የተባለውን መትረየስ ዛፍ ላይ ሰቅሎ ሲታኮስ የነበረው እና ራያ አባ መጫን ወደ ሀኪም ቤት ተሸክሞ ሲያመላልስ ስለ ነበረው የጉደሩ ጎበና አመንሲሳ፣

 "በድሬዳዋ እስር ቤት ለስልሳ ሶስት ቀን ጭለማ ውስጥ ለብቻው የታሰረው ራያ አባመጫ ለፍርድ ቤቱ "እባካቹ ቢያንስ የሚያናግረኝ እብድም ቢሆን አብሬው ልታሰር ብቻየን ላብድ ነው" ብሎ በጠየቀ ማግስት መለመላውን የሆነ እና በሰውነቱ ላይ አንዳች ልብስ ያላደረገ  እብድን አምጥተው ከርሱ ጋር የታሰረበትን ታሪክ እንቃኛለን።

በ ጉመ ቄሮ

# Ali Birkii# Lola Kaarramaarraa

Goota Dirree karaamaara Alii Barkii 

***************************************

Dirreen karaamaara kan ragaa baatuuf Ziyaad Baarreen afaan kan qabsiisee gooti qixxee kumaa Alii Barkii bombii harkaan Taankii daaraa godhe , goota du'a hin sodaanne maqaa biyyaa kolfaarraa ambise Alii Barkii bu'aa ba'ii heedduu biyya jaalatuuf dabarsee,Goota Dacheen Wallaggaa biqilchiteedha ,yeroo ammaa kana  Magaala Laga xaafoo laga dadhii jiracha jira . 

Gootummaa isaatin badhaasa Nishaanaa Gootummaa fi Meedaaliyaa Korenel Mangistuu H/Maariyaam irraa fudhate jira 

የካራማራው ጀብዱ '' አሊ በርኬ''

*******************************

የካራማራዉ ምድር ምስክርነቷዋን የሰጠችው፣ የዘይድበሬን መንግሥት የእፍረት ከባ የለበሰ፣ በእጅ ቦንብ ታንክን የማረከ፣ ሞትን የማይፈራ፣ የአገርን ክብር ያስጠበቀ፣ ለሀገሩ ክብር ብዙ ውጣ ውረድን ያሳለፈ በኦሮሚያ ምድር በወለጋ የተወለደ ጀግና በከራማራው ጦርነት ለሀገሩ ታሪክ የሰራ ለሀገራችን የቁርጥ ልጅ ነው ።

ለጀግናው አሊ በርኬ ከኮሎኔል መንግስቱ ኃ/ማርያም የጀግንነት ኒሻንንና ሚዳሊያ ተበርክቶላቸዋል።

MEESHAA AADAA XAXXOO

MEESHAA AADAA XAXXOO
Xaxxoon meeshaa Aadaa Oromoo Walloo keessaa isa tokko.
Xaaxxoo kanatti kan gargaaramu akka aadichaatti dubartoota.
Xaxxoon kan irraa tolfamu muka lookoo harooressaati. Lookoo
harooressaa kana babbaqaqsuun
 erga hojjatamee booda gogaa 

looniitiin hodhama.
Faayidaan xaxxoo uffata urgeessuuf tajaajila. Kunis, xaxxoo
kana boolla qayyaarratti gombisuun uffata gubbaatti uwwisuun
jalaan qayyi itti aarfama. Akka Aadaa Oromoo Wallootti
dubartiin qayya qayyattu takka xaxxoo manaa hin dhabdu.
Xaxxoon kun keessumattuu, yeroo dubartiin deesse uffata
daa'imaa urgeessuuf baay'ee filatamaadha.
Xaaxxoon Aanoota shanan keessaa Aanoota afran jiran keessatti irra caalaa fayyadamani.kan Aanaa baateen alaa..baatettis nii fayyadamu garuu irra caalatti Aanotan afran jiran irratti fayyadamu.

/2012/6/3/

Kitaaba Abbaa hagaa irraa

# Gojoba/ # Gilee/ # Faaya Aadaa oromoota Walloo/ Waloo

Gojoba' Gilee''

*********------*************

Gilee'' Gojoba' Gileen meeshaalee faayaa Aadaa oromoota walloo keessaa isa tokkoodha.Hidhannoon akka kanaa akka waloo( walloo) oromootti Gilee'' Gojoba jedhamee beekama. Kan dalagamus hojjatootuma meeshaalee Aadaa bifa Aadaatin dalaganiin naannuma sanatti hojjatama.hidhannoon kun ijoollee umriin dargagguumma irraa ykn tiksee jalqabde irraa kaasee uffata aadaa wajjiin hidhatama.tikseen horii,re,ee ,gaalaa huundi hidhataniiti faayamanii deemu faayidaan isaa.. oromoonni walloo irra caalaa horsiisee bultoota waan ta,aniif yoo rakkoon irra qaqqabe dafanii gojoba kanaan akka itti fayyadaman isaan gargaara. Fkn. Yoo re,een, loon waa tokko jalaa ta,e ittiin qaluuf,waa ittiin irraa muruuf...faayaaf, diina ofirraa itti eeguufis nii ta,a.

Gojobattii gilee kan hidhannaan randaa takkaa goojjoo baanee teenya bultiin keenya takka bultiin keenya ganda jedhiin. Ajab ajab hayyohoo.....

Saanjaa kee hidhadhuu

Gilee ( gojoba) luqqifadhu

zinnaarii wajjiiniiin

kilaash darrabadhu

anis kan keetumaaa

atis bar kootuma

biyyis kan keetuma

Booniiti jiraadhu

Aadaaf enyummaan kee

Booniitii jiraadhu...

ጊሌ" የወሎዬ ኦሮሞዎች ባህላዊ መዋቢያ ትጥቅ፦ በወሎ  ኦሮሞዎች ዘንድ የዚህ  አይነት ባህላዊ ትጥቅ  "ጓጀበ" (ግሌ) ይባላል የሚሰራውም እዛው አከባቢ ባሉ ባለሞያዎች ነው። ይህንን ባህላዊ የመዋቢያ ትጥቅ በተለይ በገጠሩ አከባቢ ህፃን ልጅ ፍየል መጠበቅ ከጀመረበት ጊዜ አንስቶ የሚታጠቀው ሲሆን ባከባቢው ባህል መሰረት ወንድነትን ለመግለፅ ጭምር የሚያገለግል ነው ።  

ከዚህም በተጨማሪ ወሎ ኦሮሞዎች በአብዛኛው አርብቶ አደር ከመሆናቸው ጋር ተያይዞ ከፍተኛ አገልግሎት ይሰጣል ። ግሌ "ጓጀበ" ከጥንት ጀምሮ (ቅድመ አያቶቻችን) ሲታጠቁት የነበረ አሁንም ሆነ  ለወደፊቱም የሚኖር የወሎዬነት አንዱ ባህላዊ መግለጫ ጭምር ነው ። 

# SADAN SOODDOO/ # TUULAMA

👉👉👉 SADAN SOODDOO👇👇👇

Tuulamni Ijoollee sadii qaba.Isaanis Daaccii, Bachoo fi Jillee dha. Yeroo mara namooti hedduun gaafa maqaa Sooddoo jedhu dhagayan akka qomoo Guraageetti kan ilaalan hedduu dha. Sooddoon ijoollee sadii godhatee lafasaa maqaasaatiin moggaafatee irra jiraachaa ture. Sadan ijoollee sooddoo; Odituu, Ummee(Tum’e) fi Liiban jedhamu. Isaan kunniinidha kan har’a sadan sooddoo jedhamanii beekaman. Lafti Sooddoo naannoo Shawa kibba lixaa, Kibba laga Hawaas (Awaash)irraa hamma Arsiisi fi daangaa naannoo uummattoota kibbaa ga’a. Karaa kaabaa immoo Bachoofi Galaan, Kraaaa lixaa, Waliisoo wajjin wal daangessa.

Giddu galli siyaasaa fi amantii Odaa Nabee yoo ta’u,giddu galli heeraafi seera kan itti tumaniifi labsii labsan Odaa kallachaa jedhama. Aanoti Sooddoo ,Daacii , Walisoo, Tolee, bu’ii, Qarsa Maalimmaan fi Soddoo Daacii yemmuu ta’u karaa ba’aatiin Maqii dugdaa, karaa kibbaatiin, aanaa bu’iitiin daangeffama. Akkuma armaan olitti ibsuuf yaalle Sooddoon ilma daaccii yeroo ta’u, Daacciin Ilmaan sadii godhate sadan sana keessaa inni tokko Sooddoo dha. Isaan kaanimmoo Galaaniifi Aboo jedhamu.

Goototni ilmaan Oromoo lakkaa’amanii hindhuman. Isaan keessaa akka fakkeenyaatti Taddeesee Birruu, Abdiisaa Aagaa, Waaqoo Guutuu, Oliiqaa Dingilii fi kan kana fakkaatan yeroo mara kaafna. Egaa goototi kunniin, Ilmaan Oromoo fi lafa Oromiyaa naannoo adda addaarratti kan dhalatan ta’uun beekamaadha. Akkuma kana ilmaan Oromoo damee Tuulamaa warra sadan sooddoorraa goototi dhalatanis hedduudha.

Bara Xaaliyaaniin biyya keenya weerarte gootummaa olaanaa raawwatanii diina biyya weeraruu dhufe wajjin kokkee walqabanii gootummaa isaanii kan mirkaneessan ilmaan Oromoo baayi’ee maqaa dhahuun ni danda’ama.Abdiisaa Aagaa,Jeneraal Taaddasaa Birruu Oliiqaa Dingilfi isaan kaanis maqaa dhahuun ni danda’ama. Gootota Oromoo dame Tuulamaa ilmaan sadan Sooddoo keessaa hedduu maqaa dhayuun ni danda’ama. Duula Xaaliyaanii 1ffaa fi 2ffaa irratti kan hirmaateefi Duula Maqaleefi aduwaarratti gootummaa guddaa kan raawwatanii beekamtii guddaa argatan keessaa kan maqaansaa akka biyyoolessaatti waamamu Dajjaazimaachi Baalchaa Safoo (abbaa nafsoo) damee Tuulamaa ilma Oromoo hidda Sooddoo ta’uunsaa beekamaa dha.

Gootootni sadan Sooddoo heddumminaan haa jiraataniyyuu malee akka fakkeenyaatti goota jalqabaa kan ta’an Suuraa Goota Sooddoo, Baalchaa abbaa Safoo (Abbaa Nafsoo) kanatti Fayyadamneerra.

Dajjaazimaachi Baalchaan bulchaa naannoo Sidaamoo fi boodammoo Harar ta’uun tajaajilaa turaniiru. Xaliyaaniin lafa abbaa isaanii weeraruuf yeroo dhufe sana rukutuudhaan gootummaa guddaa raawwataniiru. Baalchaan Dajjaazimaachi Baalchaan Soorama ba’anii utuu jiranii Xaaliyaaniin deebitee biyyaa weerartee jennaan dulloomeera jedhanii utuu hin taa’in umrii waggaa 73ffaa isaatti,”… biyyi koo diinaan weeraramtee gabroomuu ishee taa’ee hin ilaalu jechuudhaan, xaaliyaaniitti duulanii utuu lolanii lubbuun isaanii dabarte.

Goototi ilmaan Oromoo Sooddoo isaan qofaas miti, Gootota lafti Sooddoo biqilchite keessaa gootummaa isaaniitiin kan beekaman Dajjaazimaachi Baqqalaa wayyaa Obsees isaan tokkodha. Gootummaa olaanaa raawwataniif maqaa isaaniitiin manni barumsaa finfinnee keessatti moggafamee yaadannoof jira. Gooti ilma Oromoo lafti Sooddoo biqilchite keessaa kan gootummaa isaaniitiin beekaman, Dajjaazimaachi G/maariyaam Gaarii Godaanadha.

Gootummaa isaanii kanaafis yaadannoo akka ta’uuf maqaa isaaniitiin magaalaa Finfinnee keessatti kan argamu manni barumsaa Lise G/Maariyaam jedhamu maqaa isaaniitiin moggaafame.Yeroo baayi’ee garuu maqaan abbaafi akkaakayyuu isaanii barreessitoota mootummoota dabraniin hin ibsamne.

Egaa kabajamtoota dubbistootaa! goototi sadan Sooddoo baayi’eedha.Kan akka Dajjaazimaaci Ganamee Badhaanee, Fituwararii Merdaasaa Gadaa,Fituwraarii Taddesee Gananame, Qenyi azmach Bayyanee Guddataa Awaash, akka akka fakkeenyaatti kaasuu dandeenya.

Sooddoon lafa abbaasaa Oromoorra kan jiraatuufi aadaasaa kabajee kunuunsee eeggatee hidda sanyii Oromoo Oromummasaatiin boonudha.

Goota Baqqala Wayyaa.

Goota sadan sooddoo

#Abba Seeruu Gwangul/ #አባ ሴሩ ጎንጉል

አባሴሩ ጓንጉል እና ዘመነ የጁ

ዘመነ የወሎ ከፍታ 

ክፍል አንድ፡

ብዙ የታሪክ ምሁራን ብልህነትንና ፖለቲካዊ ሴራ ጥንጠናን አጣምሮ የያዘ እንደነበር የሚያወሱትን የስሁል ሚካዔልን አገዛዝ በመገርሰስ ጎንደርን ከስሁል irony rule ነጃ ያወጣና አክሱም አካባቢ እንድመሽግ ያስገደደ ፥  የሰሎሞናዊያንን ገዢ መደብ ወደፑፔት ደረጃ  (Symbolic puppet)  በማውረድ የሿሚ ሻሪነትን 'የእንደራሴ ርዕሰ መኳንንት' (Regent Head of the Nobility) ማዕረግን የተቀዳጄ ገዢ መደብ ነበር የአባሴሩ ጓንጉል ቤተሰብ፡፡የውጭና የሀገራችን የታሪክ ምሁራን ስለአባሴሩ ጓንጉል ቤተሰብ ወደርየለሽ ጀግንነት ብዙ ከትበዋል፡፡የእቴጌ ጣይታ የዘር ሀረግ ከዚህ ስመገናና ወረሴህ ቤተሰብ በጉግሳ ክንፉ በኩል የሚመዘዝ እንደሆነ ይታወቃል፡፡እንደ አለቃ ታዬ ዘገባ "አባሴሩ ጓንጉል የመርሳ አባገትዬ አባት ሲሆኑ የአባገትዬ አባት ደግሞ ወሌ ይባላሉ፡፡ወሌ የአብዬ ልጅ ሲሆኑ የአብዬ አባት ደግሞ ወሌ ይባላሉ፡፡የወሌ አባት ደግሞ ሸይኽ ዑመር ይባላሉ፡፡"ከዚህም የየጁ ስርዎ መንግስት መሥራቾች ከሸይኽ ዑመር የዘር ሀረግ የሚመዘዝ እንደሆነ መገንዘብ ይቻላል፡፡ፖል ሄንዝ ዘመነ የጁ ከኢያሱ ሁለተኛ (በንግስና ስሙ ብርሃን ሰገድ)  ከሞተበት ከ1755 ዓፄ ቴዎድሮስ ሁለተኛ ተብለው እስከነገሱት 1855 ድረስ በአጠቃላይ ለአንድ መቶ ዓመት እንደቆዬ ዘግበዋል፡፡ የኋለኞቹ ሰሎሞናዊያን ዘመነ የጁ ወረሴህን ዘመነመሳፍንት ሲሉ የሰዬሙት በዘመኑ የጁ ወረሴኾች የሿሚ ሻሪ ርዕሰመኳንንትነትን የመጨረሻ የልቅና ማዕረግ  ተጎናፅፈው የሰሎሞናዊያንን ገዢ መደብ  ፑፔት አድርገዋቸው ስለነበር በዚህች አቂመው ነበር፡፡'ንጂማ ከነርሱ የቀደሙት ሰሎሞናዊያን የገዙትን ግዛት ወረሴኾችም ገዝተውታል እስከዓፄ ቴዎድሮስ ዘመን ድረስ ይላሉ የታሪክ ምሁሩ ፕሮፌሰር ዋሚ፡፡

በሌላ በኩልም ወረሴኾች ፣ ወረሒመኖ ሙሃመዶ እና የዋግሹም ባላባቶች የሥልጣን ተቀናቃኝ ስለነበሩ እርስበርስ መጎሻሹም እንደነበር ይታወቃል፡፡በዚህ ላይ ከራስ ዓሊ በፊት የነበሩት የወረሒመኖ ሙሃመዶ ቤተሰብ ገዢዎች በኢስላም ኃይማኖት ላይ ነበሩ፡፡የወረሴህ (ወራሼህ) ሁሉም ወደ ኦርቶዶክስ ኃይማኖት የገቡ ነበሩ፡፡ይህም ሀገርን በየራሳቸው አምሳል ለመመስረት በሚያደርጉት ግብግብ ቅራኔ የፈጠረበት አጋጣሚ እንደነበር ይታወቃል፡፡በመጨረሻ  የሴሩ ጓንጉል ቤተሰብ የበህር ልጅ አባሴሩ ጓንጉል የታወቀውን የላስታ ባላባት የራስ ፋሪሴን ልጅ ገለቡን በማግባቱ የግዛት ማስፋፋትና የሥልጣን ሸኩቻው ዕልባት አገኘ፡፡ ከሙሃመዶ ሥርዎ መንግስት ወራሾች ጋር የነበረውን የግዛት ማስፋፋት ጋር በተያያዘ ሲፈጠር የነበረን መለስተኛ ቅራኔ ዕልባት ለመስጠትም ከአባሴሩ ጓንጉል ቤተሰብ የሆነው የየጁው አሉላ ክንፉ ከወረሒመኖ ሙሃመዶ ቤተሰብ ከሆነው የሊበን አባጅሩ ልጅ ሐሊማ ሊበን የኋለኛዋ  ዕቴጌ መነን (Empress Menen )ጋር ጋብቻ ፈፀመ፡፡ከዚህ ጋብቻ  ነበር ራስ ዓሊ ትንሹ የተወለደው፡፡ የሥልጣንና የግዛት ማስፋፋት ሽኩቻውም በዚህ ዕልባት አገኘ፡፡ ከዚያ ጎንደር ቤተመንግስትን ተቆጣጥረው ሀገር ማስተዳደር ጀመሩ ራስ ዓሊ ንጉስ ዮሃንስ እናቱን እንዲያገባት አድርጎ  በንጉስነት አስቀመጠው፡፡እርሱ ግን በራስ ቢትወድድ ማዕረግ ማስተዳደር ወይም መግዛት ጀመረ፡፡

ደቡብ ወሎ ከሰሜን ወሎ ላስቴዎች ጋር በዝምድናና በባህል የተሳሰሩትና የተጋመዱት  ከጧቱ እንደነበር ልብ ማለት ይበጃል፡፡

ምንጭ፡

የኢትዮጵያ ታሪክ ከመጀመሪያው እስከ አሁኑ ዘመን አንድርዜይ ባርትኒስኪ ዮዓና ማንቴል ኒየችኮ ትርጉም በዓለማየሁ ዓበበ 

3/ የውገና ታሪኮችና የታሪክ እውነቶች

 በፕሮፌሰር ታቦር ዋሚ

# Aadaa oromoota Walloo Baatee

#Nubia and the Powerful Kingdom of Kush

#Nubia and the Powerful Kingdom of Kush

Oromoon damee kushii kessatti ramadama. Kush uummattoota bahaa Afrikaa kessaa, Afaan Kush kan dubatanidha.Kanaf Ormoon kushidha. Horoofi Oromon , hidda latiinsa Ormoo kessatti kan jalqabaati. Hiddi dhalootaa kun Horoo kaasee Raayyaa bira gaha. Ilmaan Rayyaa lamaan Maccafi Tuulamadha.Ragaalee hedduu hiddi Oromoo kush ta’u ibsan keessaa kittaabni qulqulluu isa tokko.Kitaabni qulqullun yeroo jalqabaatif Afaan Hiibruutiin bareefame.Sana booda gara Afan lammataatti yeero jijjiiramu, jeechi kush jedhu iddoo heedduutti barreffamee ture.Ummatni kush Gibtsii (Misira) duriirraa gara kibbaan naanoo Sudaan ammaarra, uummata qubatedha.Uummata qaroominaan sadarkaa olaanaa qabu ture. Qaroominni uummata kush adunyarratti qaroomina adda dure ture.

Maqaan kush jedhamu kan Itiyoophummaatti jijjiirame, yeroo kitaabni qulqulluun Afaan Hibrurraa gara Afaan Giriikiitti jijjiiramedha.Kitaabni qulqulluun, yeroo lammataa Afaan Giriikiiraa gara Afaan Gi’iiziitti jijjiiramu, guutumaa guututti kush Itiyoophyumaatti jijjiirame. Itiyoophiyaan ammoo Afrikaa kaabaa bahatti biyya Seem,Kush,Niloo Saharaafi, Omotikootaa taatee argamte.

Soochii Afrikaa kaaba bahaa

Afrikaa kaaba bahaatti gaaga’ama heddutu ta’aa ture. Kunniin kessaa Pershiyaanoonni,Otomaan Turkii, Araboonni,Roomaanoti weerartoota adda dure turan. Itoophiyaa keessattis Giraanyi Mohaamadiinis dabalatee, falmiitu ture.Falmiin kunis Kiristaanummaa, Musliimummaafi sirna Gadaa jidduuti kan adeemsifamaa turedha.

Hiddi Oromoo Raayyaa Oromummaasaatin, isaan kunniinii wajjin wal falmee, of ta’ee jiraate. Falmii kanaan Oromoon bakka sadiitti qoodame.Tokko Muslima,tokkommoo Kirstaana garri kaan ammoo aadaa ofi qabatanii sirna Gadaatiin of bulchuu jalqaban.

Oromoon Rayyaa Oromoota yeroo kana kessa dabranii of ta’anii hanga ammaatti Afrikaa kaabaa bahaa jiraataa jiranidha.Hiddi Oromticha Haroorraa ka’ee,Oromoo – Booranaa,Walaabuu jedhee Raayyaatti gala.Raayyaan ammoo goosota gurguddoo lamaan Maccaafi Tulamaa qaba. Maccaafi Tuulamaan ilmaan Raayyaati.

Qubsumaafi Hidda latiinsa Oromoo kaaba bahaa Afrika.

Qubsumniifi hiddi latiinsa Oromoo kaaba bahaarraa yoo ka’uu Raayyaan dursaadha.Seenaa irratti maqaan Raayyaa akka deddeebi’ee ka’uutti, Rayyaan adda dureedha.Rayyaan saboota ollaa isarra qubatan wallin,haariiroo haawaasumaafi diinagdee ciimaa qaba.Goosota Oromoo Itiyoophiyaa kaaba bahaarra qubatan keessaa iddoo olaanaa kan qabu Raayyaadha. Rayyaa kessatti ammoo maqaan olkaafamee himamu; Doobbaa, Marawwaa,Igayyifi Oflaa jedhamanidha Kanarraa ka’udhaan Oromotaa Afrikaa kaabaa bahaarra qubatan, damee gurguddoo lamaan qodaman ilaalun ni danda’ama.

1ffa. Waajirati maqaa jedhamuun kan beekaman Diddaa, Marawwaa, Ijuujjifi Oflaalidha.

2ffa. Asaboofi Qobboo kan jedhaman goosa lamaan kan qoodaman Oroomoo Raayyaati.

Oromon Raayyaa idoo qubsuma amma jiru kana erga jiraachuu jalqabee baroota hedduu dabarseera. Ragaan kanaaf erramuu ammoo seenaa sanda Abbaa amantaa Gadla Marqooriwoosi baresseedha.“ The Azabo “Galla” Oromo used to celebrate a Gada ceremony in the 14th century” jedhee barreeseera.

Hiikni isaatis;“ Oromoon Azaboo jaraa 14ffaa keessa, sirna Gadaa kabajaa ture” jechuudha.

Inni lamataa, Oromoon Raayyaa bakka amma jiraatu kessatti bara heddu waan dabarseef, ollootasaa kan ta’an saboota, Agawoo,Tigiraayifi Amaaraa wallin haariiroo haawaasummaa hedduu qaba.

Waan kana ta’eef hambaa aadaa ofiifi kan olloota isaarraa fudhatee jechoota saba lamarraa fudhatameen kan moogafaman; Ambaa Alaage kan jedhamu isa tokko. Iddon kun kan argamu kibba Waajjiraatitti yemmuu ta’uu, Tigirooti, Indartaa akka mana adabaatti( hidhatti) kan itti fayadamanidha.

Kan biraa ka’umsi isaanii kan Afaan Oromoo ta’e, iddoowwan akka Addee Gudom, Waajjirat, Makkoonee, Kooromee (Korom), Ashangee,Qiliishaa (Alaamaaxaa),Booran Haarraabee,Carcar, Dayyuu,Warra-Abayyaa,Gadaraa,Kuyyuu,Xummuugaa,Coobii,Caffaa,Gaattiraa,Haraallee, Gololoochee,Jaroota-gamaa,Ja’an-Jarootaa,Arangamaa (Haramgam) Baabboo Kormaa, Amayyaa, Gandoo -Mayyuu, Araaduu, Gura- warqee, Machaaree, Kukkuftuu, Nugusaa Gaale, Waajjaa, Cooree,Qaajima ,Qobboo, Roobit, Haaraafi kkf idoo Ooromoon Raayyaa qubate kanatti kan mogaafamanidha.Jeehoota Afaan Oromoti (kittaba seena oromo Jara 16ffa fula 292.maxxansa 1996. Maxxansa 1998 ful.286)

Karaa garabiraatiin burqaansaanii aadaafi Afaan Oromoo ta’ee, naannoo saboota Amaaraafi Tigiraayitti baldhinaan kan dhaga’amu,sirbiifi weedduun akka geerarsaa gootaafi gootummaa Afaan Oromootiin yeroo faarsan akkas jedhu

“…Haayi ! haayi !haayi !

Korma gaafa lolaa!

Hayi! hayi ! korma gaafoo !

Korma gaafoo! korma gaafoo! Korma gaafa lolaa ! korma gaafa lolaa…”jedhu.Kun Afaan Oromoodha.

Kaaba Itoophiyaa kan qubataan Oromon Raayyaa, kibba kan qubate Oroomoota Arsiifi karaa bahaa Marawwaan Raayyaa wajjinis ta’ee Ituu wajjin kan walitti hidhata qabu ta’uusaa ragooleen tokko tokko ni muldhisu.Marawwaan Raayyaaf hangafadha kan jedhan akka ibsanitti, eebbarratti Raayyaa dursee dhiyeessa.Akkasumas angoon Raayyaa keessatti kennamu kamillee eebbaan kan xummuuru Marawwaadha.Jechuudhaan ragaa dhiheessu.(Kitaaba seenaa Oromoo hanga jaarraa 16ffaa fuula 288 maxxansa 1998)

Hidda latii Raayyaa

Oromoo

Boorana

Samatoo

Gurachaa

Nagawoo

Odaa

Walaabu

Rayyaa

Maccaa ______________ Tuulama

“Oromoon ka’umsa maraatti Afaan kushi bahaatirraa burqee, uummata Afaan Kushii dubatudha” (Seen Oromoo hanga jara 16ffa fula 20.maxxansa 1996)

“Kitaabni qulqulun bara 1962 maxxanfame galmee jechootaa irratti, jecha Itiyoophiya jedhu, Kush jedha.

Kanaaf Itiyoophiya jechun kush. Kush jechun Itiyoophiyaadha. Maqaan kun uummatis biyyis kan ittiin waamatudha ” ( kitaaba seenaa uumata Oromoo hanga jaraa 16ffafula 20.maxxansa1996)

“ uumati kush Afan gara garaa dubbachuu kan jalqabe wagooota 3500 – wagoota 2000 jidutti.

“ …Uumati Oromoo kan burqe kushi bahaa Afrikaarraa bara 8000 dura uumata jiraataa turedha. Kannaf Oromoon essaahuu kan hin dhufine, achuma jiraacha kan ture ta’u ibsa.”( Kitaaba S. u. O. h. jara 16ffa fulaa 23. maxxansa 1996)

Uumati kush durii, yeroo ammaa sababa afaan garaa garaa dubbatanif adda adda qoodameera. Itiyophiyaa kessatti qoofa Kushi duriirraa afaanoon burqan digdamii sadii dubbatamu.

Isaanis:

1. Oromoo

2. Sidaamaa

3. Burjjii

4. Affaar

5. Soomaalee

6. Kambaataa

7. Geede’oo

8. Saahoo

9. Koonsoo

10. Qimaant

11. Himtaang

12. Awung

13. Hadiyyaa

14. Baraareet

15. Busee

16. Erbooree

17. Daasanchi

18. Gawaadii

19. Garoobaz

20. Tsamayi

21. Waarazi

22. Baayisoo

23. Gidooloo

“Afaanoonni maatii kush wan waliin qooddatan Aadaafi jeechoota kushi duriirraa dhaalan eerun bekkama.” Jedhu qorattonni seena( jara 16ffa .maxxansa 1996, ful.24,maxxansa 1998 ful.20)

F.K. Oromoon Afaan soomaalee waliin jechoota % 35–40 waliin qabu jedhamee tilmaamama.Koonsoon Afan Oromoo wallin %50 qooddatu.Egaa kun soochiin uummata kush essaa gara eessatti akka ture nu mirkaneessa.

Kabajamtoota dubbistoota keenyaa hardhaaf kanan dubbiserraa kan isinii qopheesse kanuma.Yeroo gara biraammoo mataduree gara biraan isin dubbisiisa.Waan dubbistaniif Galatooma.Dubbisuun beekumsa namaa dabala !

# Sadeen Sooddoo

በ Deborah Timotiwos

Saddeen Sooddoo 100% ኦሮሞ እንጂ ጉራጌ አደለም

#ባልቻ_አባነብሶም 100% ኦሮሞ ነው።

Saddeen Sooddoo ማለት 3ቱ የሶዶ ልጆች ናቸው ሶዶ የጂዳ ልጅ የበቾ ወንድም ነው የዘር ግንዱም ከአቢቹ ጎሳ ነው፡ ሳዴን ሶዶ ብዙ ጎሳዎች አሉት ፡በብዛት አርበኞቹ የመጡት አያቶቼን ጨምሮ #ሮቤና  #ዋዩ ከሚባሉ ጎሳዎች ነው፡፡ Sadeen Sooddoo በደርግ ዘመን #ጨቦና #ጕራጌ አውራጃ ውስጥ ተከልሎ ነበር፡ በዛ የተነሳ ጉራጌዎች ጉራጌ ናችሁ ሊሉን ይፈልጋሉ፡ # ቦረናና # ጕጂ ሲዳማ ክ/ሀገር ውስጥ ነበሩ ግን ኦሮሞ ናቸው። በህዝብ ብዛትም ሁሉም ጉራጌ ቢቆጠር አንዱን የሶዶ ጎሳ ቢያክል ነው ፡ ሶዶ በቱሉቦሎ በኩል ከወንድሙ በቾ ጋር በገርባ በኩል ከወሊሶ ኦሮሞ ጎሳዎች ጋር በሌላ በኵል ደሞ ከወለኔ ፡ ከማረቆ፡ ከቀቤናና ከክስታኔ/ሶዶ ጉራጌ ጋር ይዋሰናል፡፡

# ሶዶ ጉራጌም ሶዶ ተብለው የሚጠሩተ በሞጋሳ እንደሆነ ይነገራል፡ ይህንንም ያረጉተ ቁጥራቸው ጥቂት ስለነበረ ከሌሎች ብሄሮች ጥቃት ለመከላከል ነው የሚባል ነገር አለ፡ ብዙዎች

#ዲባባ #ፈይሳ #ዋቅቶላ ነጊያ የመሳሰሉ የኦሮሞን ስሞች ያወጡም ነበር፡

ወደ ሀሳቤ ስመለስ የሶዶን ኦሮሞና አርበኞቹን ጉራጌ ነው ለሚሉ የባልቻ ጉዲፈቻ ልጅ ይስማ ባልቻ የሞቱት ሀ/ስላሴ ሊወደቁ አካባቢ ነው፡ እንደውም ሀ/ስላሴ በወታደር ታጅበው የእዝን እንጀራ አስይዘው ሲመጡ እናትና አባቴም እዛው እንደ ነበሩ ነግረውኛል እናቴ እስካሁንም አለች፡ የፊታውራሪ ይስማ ባልቻ ልጅ ኮለኔል ብስራት ይስማ በደረግ ግዜ ልጅ እያለሁ በጣም የምወደውና አሁን በህይወት የለም ልጁ Canada Toronto ትኖራለች። የተቀረው ቤተሰብ በውጭም በበዛት ፊንፊኔ ይገኛሉ።

ይህን ልጽፍ የተገደድኩት ጉራጌዎች አርበኞቹንና ሶዶን ጉራጌ ናቸው ሲሉ ስለምሰማ ነው።

ጭፍለቃ ይቁም!!!

Via Gumaa Qeerroo

#7 ቤት_ #ወሎ

       # ወሎ
#7 ቤት ወሎዬዎችና የ #ራያን ጀግንነት# ትግል!!
***-------------*********************
በሰው ልጆች ታሪክ ትልቁ ሞት ማንነት አጥቶ የባእድ ደባል (Aassimilated) ሆኖ እንደ ሁለተኛ ዜጋ በዝቅተኝነት መኖር ነው። ባለታሪክ ሕዝብ የጀግኖች ሀገር ንቃ አንድነት ጠብቀህ ታገለህ የተቀበረ ማንነትሀ ከመቃብር አውጥተህ ለትውልድ አስተላልፍ።
7 ቤት ወሎዎች

1)  የ7 ቤት ወሎ ኦሮሞ ጎሣዎች ወራሂማኖ፣ ፣ወራቃሉ፣ ወራኢሉ፣ ወራባቡ፣ ወራአልቡኮ፣ ወራካራዩ፣ ወራኖሌና ራያ ናቸው። ከአጼ ቴዎድሮስና ከአጼ ዮሐንስ4ኛ ጦርነት ወረራ በፊት ወሎ  ሕዝቡ ሥሙ ምድሩ ወንዙ ተራራው ታሪኩ 100% የኦሮሞ ነው።

2)የጎንደርና የጎጃም ኦሮሞ ጎሣዎች ሀገሁ፣ ከም'አት-ቅማንት፣ ሐዊ፣ ዋታ፣ ጃዊ ናቸው። እነዚህ በአማራ ስር ማንነታቸው ቢደበቅም የኦሮሞ  ሥማቸው አልተደበቀም።

3) የሸዋ ኦሮሞ ጎሣዎች ኢፋት ፣ቡልጋ ፣ዳራ ሙረቴ፣ ጋፋቴ ፣ዱሙጋ ፣ ሻንኮራና ማናእጃር ናቸው።እነዚህ በአማራ ስር ማንነታቸው ቢደበቅም ኦሮሞ መሆናቸው ሥማቸው አጥንታቸው ታሪካቸው ያረጋግጣል። 

ከጥንት ጀምሮ የኦሮሞ ሕዝብ እየወጋ ወሎ ኦሮሞን እየገደለ ያለው ከእስራኤል ተባሮ የመጣ መጤ አማራ ነው።የኩሽ ልጅ  ከም'አት-ቅማንት፣ ሐዊ፣ ዋታ፣ ጃዊ ፣ ኢፋት ፣ቡልጋ ፣ዳራ ሙረቴ፣ ጋፋቴ ፣ዱሙጋ ፣ ሻንኮራና ማናእጃሮች  ወገናቸውን አይወጉም።

ከትውልድ ትውልድ ኦሮሞን በዘር ለይቶ እየወጋ ፤ የእትዮጵያ ሕዝብ ሰላም እየነሳ  ጦርነት የሚቀሰቅሰው ትምክተኛ  አብን ነው። ዋና ዓለማው በአሃዳዊ መንግሥት ስር ሕዝቦችን ጨፍልቆ በእግሩ ስር አምበርክኮ የበላይ ሆኖ እየገዛ ለመኖር ነው። ይህ የህልም እንጄራ ምንጊዜም አይሳካለትም። ሕዝብን በኃይል ጨፍልቆ መግዛት እንደማይቻል ከኃይለ ሥላሴ ከደርግና ከወያኔ ውድቀት ተምሮ እንደ ሰለጠነ ዓለም ከመብት ጠያቂዎች ጋር ተመካክሮ ተወያይቶ በሰላም  አብሮ የመኖር መንገድ መከተል ይኖርበታል።

ወሎ ባለታሪክ የጀግኖች ሀገር  የዘ-አገው መንግሥት የተመሠረበት ምድር ነው።የአክሱም ሐበሻ አገዛዝ ወግታ ያወደመች  የጀግናዋ ንግሥት ጉዲቲ ጋዲኣ ፋለሳ (ዮዲት ጉዲት)  ወይም አኮ መኖዬና የንግሥት ወርቂቱ የትውልድ ሀገር ወሎ ነው። የጀግኖቹ የደጃዝማች ዘለቀ ቂልጡ አያኖ፣ የራስ አሉላ ቁምቢ (አባነጋና) የራስ  ሚካኤል ትውልድ ሀገር ነው። ወሎ ሰሜን እትዮጵያን ሲገዛ የኖረ የዬጁ ስርዎ መንግሥት የተቋቋመበት ደጀግኖች ሀገር በአናሳ ሐበሻ ጎሳ መደፈር የለበትም። በ1927 ራያዎች ቀዳማዊ ወያኔ  የትግል ሥም መስርተው  በታሪክ ለመጀመሪያጊዜ የእትዮጵያ መንግሥት ወግተው ያንቀጠቀጡ በአውሮፕላን ቦምብ ተደብድበው እጅ አንሰጥም ብለው በጄኔራል ጃጋማ ኬሎ አማላጅነት  ጦርነት ያቆሙ  አርበኛ ወሎዬዎች ናቸው።  በ1945 ትግሬ ዳግማዊ ወያኔ ሥም ከራያ የወሰደ የኦሮሞ ቅርስ ነው። 

ራያ የጠላቱን ቢሊት ስለሚቆርጥ ወንዶች የሴት ቀሚስ ለብሰው ሻሽ አስረው ሴት መስለው በራያ ግዛት ያልፉ ነበር።የወሎ ጀግኖች  ከአቅማቸው በላይ ጦርነት ተከፍቶባቸው መአት ወርዶባቸው በጭቆና አገዛዝ ተቀጥቅጠው በብዛት የኦሮሞ ባህላቸው ታሪካቸው ቋንቋቸው ሥማቸው ለውጠዉ ማንነታቸው ተቀብሮ አማራና ትግሬ  እየተባሉ ይጠራሉ። በሰው ልጆች ታሪክ ትልቁ ሞት ማንነት አጥቶ ባእድ መስሎ (Aassimilated) ሆኖ እንደ ሁለተኛ ዜጋ ተቆጥሮ በዝቅተኝነት መኖር ነው።ይህ የተዋረደ ታሪክ ወደ መጭው ትውልድ መተላለፍ  የለበትም።

ዋሎ ባለታሪክ   የወራየጁ ፣ወራሂማኖ፣ ወራቃሉ ፣ ወራኢሉ፣ ወራባቡ፣ ወራአልቡኮ፣ ወራከረራዩ፣ ወራኖሌና ራያ የጀግኖች ሀገር ደግመኛ በጽንፈኛ ሐበሻ እሌቶች ተጨፍልቆ መኖር የለበትም። ዋሎ ንቃ  በጎሣ በመንደር በሃይማኖት  ሳትከፋፈል አንድነት ጠብቀህ ተገል ተቀብሮ የኖረ ማንነትሀ ከመቃብር አውጥተህ ለትውልድ አስተላልፍ።

የሀገውና የቅማንት ጀግኖች አንድነታቸውን ጠብቀው በአማራ ስር የተቀበረ ማንነታቸውን ለማስመለስ  በመታገል ላይ ይገኛሉ።የዋሎ ጀግኖች የማንነት ጥያቄ በማንሳታቸው ወንጀል ሆኖባቸው በአክራሪው  አብን ቡድን እየተደበደቡ እየተገደሉ ይገኛሉ።

ለ150 ዓመት በኦሮሞ ሕዝብ ላይ አሳቃቂ በደል እየፈጸመ የኖረው #ትምክተኛ #አብን ነው። የአማራ ሥም የለበሰ አብን ለስልጣን ብሎ ወንድሙን የሚገድል ለወገኑ የማይራራ ጨካኝ ነው።
ወሎ  የከበበውን ፈተና ተገንዝቦ በጎሣ በመንደር በሃይማኖት ሳይከፋፈል አንድነቱን  ጠብቆ ከጨቋኝ ጥቃት ራሱን ለመጠበቅ መታገል አለበት።  ለ ወሎ ጀግኖች አድርሱ ጭቆና ግድያ እንድቆም በአንድነት  ታገሉ።

#16ኛ ክፍለ ዘመን ፖርቹጋል አበሲኒያን ደግፋ በግራኝ አህመድ ጋራዶ የሚመራውን የአሮሞ ጦር ጎንደር ለይ ወግታ ከአሸነፈችበት ዘመን ጀምሮ እስከ ዛሬ ቀን ድረስ በዓለም አቀፍ ደረጃ ኦሮሞ እስላም በመባል ይታወቃል። የአብን እሌቶች "#ቤተክርስቲያን ያቀጠለ አረመኔ " የሚል ሥም በኦሮሞ ላይ ለጥፈውበት ከትውልድ ትውልድ እያሳደዱ ይፈጁታል ። በምንሊክ፣ በኃይለ ሥላሴ፣ በደርግ፣ በወያኔ ኦሮሞ የተመታበት ድሞጽ የሌለው ልዪ መሣሪያ እስልምና ሃይማኖት ነው። ገዥ መደቦቹ እስላሞች የክርስቲያን መንግሥት አጥፍተው በሸርኣ የሚመራ መንግሥት ለመፍጠር ይታገላሉ እያሉ ለውጭ ደጋፊዎቻቸው  እየሰበኩ በገፍ የኢኮኖሚ የፖለቲካ የትጥቅ እርዳታ  እየተቀበሉ ወታደራዊ ጡንቻ እያዳበሩ በፖለቲካ እያሳበቡ በተደበቀ የሃይማኖት ጦርነት ኦሮሞን እየወጉ የዘር ፍጅት እየፈጸሙበት ይኖራሉ። በአጭር አነጋገር የክርስትና ሃይማኖት የገዥ መደቦች የኃይል ምንጭና ጠንካራ አምባሳደር ነው። የእስልምና ሃይማኖት የኦሮሞ መግደያና መቀበሪያ ምክንያት ነው።

2) ኦሮሞ  ውስጡ ሲኦል  ውጭው ገሃነም ሆኖበት  ለዘመናት መዓት እየወረደበት ተቃጠሎ የሚኖሮበት ሁለተኛው  በለም ሀገሩ ምክንያት ነው። ከላይ እንደተገለጸው ገዥ መደቦቹ "የክርስቲያን ደሴት ኢትዮጵያን ከእስላሞች ወረራ እንጠብቃለን እርዱን እያሉ " በሚያገኙት ፖሎቲካዊ ኢኮኖሚና ወታደራዊ ድጋፍ ኃያል ሆነው ምንም ደጋፊ የሌለው ኦሮሞና ደቡብ ሕዝቦችን እያፈኑ እየሰሩ እየገደሉ ለም ሀገራቸውን እየበዘበዙ ሕዝቡን በድህነት እየቀጡ ራሳቸው በልጽገው ተደላድለው ይኖራሉ።

3) ከምንሊክ ዘመን ጀምሮ እስከ ዛሬ የወያኔ አገዛዝ ድረስ ለ145 ዓመታት ኦሮሞ እየታሰረ እየተደበደበ እንደ እባብ ጭንቅላቱ እየተቀጠቀጠ የደም እምባ እያለቀሰ የዘር ፍጅት እየተፈጸመበት የሚኖረው  በተፈጥሮ ሃብቶቹ ማእድኖቹ ምክንያት ነው።

# Falasama Dhawa Oromo

Falaasamnii dhawaa oromoodhaa heera urjii kan warra griikootaa ni dursa.ammas gama tokkoon wal fakkaata.Astron

omos jachuun afaan griikiitiin astron jachuun Urjii jachu hoggaa tahu nomos jachuun heera. Heerri dhahaa oromo kan hundaa'e urjii fi ji'a irratti.kuniis ega oromoon qonna eegaltte booda falaasam dhufe.ayyaanaa kam keessa ykn yeroo tam keessa akka midhaan facaasuu qabdu beekuuf

Jacha.garuu ega saayinsii hawa qorachuu eegaltte yeroo dheeraadha.fkn :-dhahaa oromo keessatti waan hunda dura Ayyaanaa uummame jedha.

Achii booda ji'a uumame jedha. .nama dura mukaa fi bishaantu uumame jedha.gara saayinsiitiin yoo laalee lafa dura dhugaadha ji'a dursa jedha.

Umriin dachiidha akka saayinsiin jattutti Amata biliyoona 4-5 yeroo tahu kan ji'a Amata biliyoona 4-51.Ayyaantuun oromoodha ji'oota 12 keessaa ayyaanoota hedduu aayyaanan. Ammaas nama dura mukaa fi bishaantu uummame jedhu.isaaniis ji'a fulbanaa keessa uummaman ja'uu. Dachiin Abraasaa keessa uummamtte ja'uu. Aduun Adooleessa keessa,jiini Ammajjii keessa uummame ja'uu.